Fanga i systemet

«4500 arrestert etter demonstrasjoner i Russland», seier overskrifta, og lenkar vidare til ein artikkel som fortel at Aleksej Navalnyj før helga oppmoda russarar til å ta til gatene for å vise motstand mot krigen i Ukraina. Opposisjonspolitikaren – og det verkar passande å skrive dette i bestemt form, då Navalnyj for store delar av verda er blitt sjølve symbolet på den hardt pressa innanriksmotstanden mot Putin-styret – har sete fengsla utanfor Moskva i over eitt år, etter at han i 2020 overlevde eit drapsforsøk med nervegift, berre for å bli arrestert så snart han vende tilbake til Russland etter sjukehusopphaldet i Berlin.

Kor mange av dei nyss arresterte russarane det var som hadde tatt Navalnyj på ordet, kan ein ikkje vite, men sikkert er det at han framleis når ut til millionar av menneske, takka vere Internett og sosiale medium – og takka vere den mangeårige pressetalskvinna hans, Kira Jarmysj.

Når Jarmysj' roman Utrolige hendelser i kvinnecelle nr. 3 no er ute på norsk, er det med andre ord ei høgst «relevant» utgjeving, sjølv om boka kom ut på russisk allereie i 2020. Forteljinga om den unge kvinna Anja Romanova, som etter å ha delteke på ein ulovleg demonstrasjon må sone ni dagar i eit russisk spesialmottak (ein anstalt for soning av «administrative dommar» på inntil 15 dagar), gjev eit lågterskel-innblikk i russisk kriminalpolitikk og i kva regimeopponering kostar den generasjonen som har vakse opp i skuggen av Sovjetunionens fall. Navalnyjs antikorrupsjonsarbeid vaker i bakgrunnen av romanen, som støyten som fekk fart på Anjas politiske engasjement, men bokas handling ligg nærare grasrota: Gjennom Anja og dei fem kvinnene ho deler celle med, er det openbert at Jarmysj har ynskt å presentere eit tverrsnitt av dagens Russland, med både fattige og rike, pragmatiske og visjonære sjeler representerte.

Så kan det seiast, fyrst som sist, at dette ikkje er ei bok som fengjer på grunn av litterære kvalitetar. Utrolige hendelser i kvinnecelle nr. 3 er ein debutroman, og det er ein roman der folk sender kvarandre «drepende ondskapsfulle blikk», eventuelt blikk «som var mykere enn fløyel og varmere enn ild». Tida i fengselet går håplaust sakte, eller overraskande fort, og når ho ikkje er sysselsett av måltid, dusjing, telefontid eller søvn, les Anja ein roman ho fyrst etter kvart innser er av Dostojevskij (Forbrytelse og straff? Anja kjem aldri så langt som til å nemne tittelen, endå mindre trekkje parallellar mellom det ho les og sin eigen situasjon). Eller så ser ho tilbake, på det livet ho har levd til no. Minna ho påkallar er av typen som – så vidt eg veit – berre eksisterer i ein viss type litteratur: slike som vert forsøkt skyvde unna, men som trengjer seg på, for så å spele seg ut som ein komplett film føre augo på forteljaren, heilt til vedkomande vert rykka tilbake til notida, der mykje alltid har rukke å hende medan forteljaren – tilsynelatande – har sete og stira glasaktig ut i lufta, hypnotisert av framsyninga av hendingar frå eiga fortid. Tilbakeblikka til tida på universitetet, trekantdramaet som utspelte seg mellom Anja og dei to næraste vennane hennar, og Anjas mislukka karriere i russisk UD, leier heller ikkje fram til stort anna enn eit hakket meir pikant bilete av kven Anja er. Som ho sjølv understrekar, har ho levd eit privilegert liv, der utdanning, frigjering frå foreldra og utforsking av eigen seksualitet fyrst i seinare år har blitt iblanda eit tydeleg politisk medvit. I møte med dei andre kvinnene på cella – som på eitt unntak nær står mange trinn under ho på den sosioøkonomiske rangstigen – vert ho for fyrste gong konfrontert med klassespørsmålet på eit praktisk heller enn teoretisk plan. Det er for så vidt ikkje det verste utgangspunktet for ein roman, utan at det dermed slår gneistar av resultatet.

Men vent litt. Ein sentral del av Utrolige hendelser på kvinnecelle nr. 3 står framleis uadressert – nemleg dei utrulege hendingane. Så mykje meir kan heller ikkje seiast om desse enn at Anja vert vitne til ei rekke merkelege syner som involverer dei andre kvinnene på cella, og som etter kvart kulminerer i ei vriding av den politiske sosialrealismen i overnaturleg retning. Den temmeleg tungfota symbolikken som spring ut av dette, tilfører nokså lite til romanen.

Når alt dette er sagt: Utrolige hendelser på kvinnecelle nr. 3 er ei eklatant påminning om kor effektivt eit verkemiddel skjønnlitteratur er, med tanke på å gje lesaren innblikk i korleis verda ser ut frå andre ståstader enn eins eigen. Jarmysj skriv altså ikkje spesielt godt, men eg lèt meg likevel fascinere av alt som ikkje er heilt som venta der inne på kvinnecella, små diskrepansar som mest av alt avdekker kor glidande overgangane kan vere mellom leveleg kvardag og uhaldbart diktatur. Dei innsette på spesialmottaket vert ikkje direkte drakonisk behandla, maten er heilt ålreit, og medan nokre vakter er kjipe og strenge, er andre greie. Anja sit inne som følgje av eit justismord, men den fremste reaksjonen hennar er sinne, ikkje frykt – eit teikn på at ho, om ikkje anna, opplever å ha tilgang på eit handlingsrom. I kva grad fengselsopphaldet stadfestar det ho allereie visste om demokratiet og rettsstatens vilkår i det moderne Russland, eller om det fungerer som ein reality check, er i det heile ikkje heilt enkelt å få tak på; ho forventa å bli sett i straffarbeid under opphaldet, samstundes som ho vert sjokkert over at dei får dusje berre éin gong i veka. Ho ankar dommen sin og vert oppriktig overraska over mangelen på rettferdig handsaming av klaga. Lesen på denne måten, byr Utrolige hendelser i kvinnecelle nr. 3 på fleire innsikter i kor djupt tilliten til systemet kan sitje, sjølv når det bokstavleg talt er systemet som har fanga deg. Det er eit biprodukt av det kunstnariske prosjektet, men det er jo noko.