Enga med ei by plassert oppå

Med jamne mellomrom blir den yngre generasjonen norske forfattarar skulda for å vere for lite politisk medvitne og utan ambisiøse litterære prosjekt. Eksempelvis har tidlegare Vinduet-redaktør Preben Jordal retta skyts mot den navleskodande norske litteraturen i offentleg samanheng. I eit internasjonalt samfunn i endring, kor stadig meir står på spel i form av aukande økonomisk ulikskap, miljøtrugsel, globalisering og rask utskifting av det manuelle til fordel for det automatiserte, kan det synast noko unnvikande når den norske samtidslitteraturen framleis i så stor grad krinsar om forkludra kjærleiksrelasjonar og identitetsforteljingar frå det daglegdagse middelklasselivet.

Ser vi derimot til Danmark, verkar stoda å vere noko annleis. Fleire av dei mest framståande danske forfattarane konsentrerer seg om nettopp samfunnsorientert litteratur i ulike former, kor det relasjonelle blir knytt eksplisitt til større, politiske strukturar. Også formmessig verkar det å herske ein vitalitet som må seiast å vere sjeldan vare innanfor våre eigne grenser. Til dømes har Olga Ravn i år fått stor merksemd for den dystopiske sci-fi-romanen «De ansatte» (2018), skrive som nedteikningar frå menneske om bord i eit romskip, og som forfattaren ambisiøst nok omtalar som ein «arbeidsplassroman for det 22. århundret». Kaspar Colling Nielsen skriv også fram ei framtidsforteljing med klåre dystopiske trekk i «Den danske borgerkrig 2018–24», opphavleg utgitt i 2013 og i år ute i norsk omsetjing av Kyrre Andreassen. Colling Nielsen har bakgrunn frå økonomifaget, underviser ved Handelshøyskolen i København, og det er nettopp økonomisk kollaps som er katalysator for mange av hendingane i romanen.

Arroganse for fall

«Hvis folk er fattige nok, og hvis synet deres på framtida er dystert nok, kan hva som helst skje», reflekterer hovudpersonen i «Den danske borgerkrig», ein namnlaus rikmann som no har passert 475 leveår på jorda etter, saman med andre rikfolk, å ha kjøpt seg inn i eit stamcelleprogram som gir evig ungdom. Frå dette notidsplanet tenker han tilbake til den gong han var ung og dødeleg, og opplevde det som vart ein svært blodig dansk borgarkrig mellom 2018 og 2024. På elegant vis får Colling Nielsen fram korleis krigen oppstod som ein kulminasjon av langvarig økonomisk liberalisering, spekulasjonskapitalisme og følgande dissonans, ein situasjon som vekker assosiasjonar til finanskrisa utløyst i 2008 då amerikanske Lehman Brothers gjekk konkurs. I romanen har til dømes dei danske bankane konkurrert med kvarandre i å kunne gi størst mogelege lån til alminnelege kundar, slik at dei kan tene pengar på rentene. Men på eit tidspunkt er rentene så pressa at folk ikkje lenger har beteningsevne. Marknaden kollapsar, vanlege danskar mistar hus og heim, og det tidlegare så velsmurde danske statsapparatet har spelt fallitt:

«Velferdsstaten hadde stort sett brutt sammen. Bare sykehusene fungerte sånn noenlunde, men bare hvis man var døden nær, og de var fylt til randen med gamle. Man fikk ikke lenger ytelser fra kommunen. Veiene var fulle av høl, og de fleste skolene hadde blitt stengt eller ble drevet av frivillige foreldre som uansett var arbeidsløse.»

Det er freistande å lese romanen som ei eksperimentell vidareutforsking av det økonomiske uføret som særskilt råka landa i Sør-Europa i tida då romanen vart skriven i 2013. Aukande økonomisk ulikskap og misnøye vil, før eller sidan, ende i valdeleg opprør – eit opprør vi aldri riktig forventar på førehand. Perspektivet vårt er kort: dei sytti åra som er gått sidan førre krig, verkar som ein evigheit. Mykje av særpreget i Colling Nielsen sin roman består i å subversere dei vanlege dynamikkane, dei som vi har så lett for å ta for gitt – særskilt i global samanheng. Der dei fleste nordeuropearar er vane med å tenke på oss sjølve som toppen av næringskjeda, og der det å delta på verdsmarknaden er prega av eit medvit om vestlege privilegium, viser romanen kor fort balansen kan endre seg når sentrale delar av samfunnsmaskineriet stoppar opp. Der vi er vane med å tenke på europearane som vinnarane på den internasjonale marknaden, vi som trass alt kolonialiserte den såkalla tredje verda på eit tidspunkt, har spelet snudd i romanen. Arrogansen står for fall.

I «Den danske borgerkrig» har den tredje verda tatt danskane igjen. Dei har erverva seg utdanning og kunnskapar, og ikkje minst: Dei har ein langt større og yngre befolkning. I opptakten til borgarkrigen i romanen tek Danmark imot bistand frå mellom andre Kina, og kinesarane har byrja kjøpe opp den gamle kulturarven i eit ruinert Danmark. Dyrehaven blir selt. Eit talande bilete der forfattaren vrenger på etablerte maktdynamikkar, er då hovudpersonen observerer dei velkledde, rike kinesarane som spaserer gjennom Københavns gater, nærmast som kolonialistar på dansk jord. Perspektivet har snudd fullstendig. No er det «dei andre» som lever dei privilegerte, distanserte liva som vi så ofte konsentrerer oss om i skandinavisk samtidslitteratur: «Jeg kunne så lett forestille meg livet deres og de bedrestilte middelklasseproblemene deres. De seksuelle kampene deres og karrieremessige problemer. De var intellektuelle folk.» Dei høgt utdanna danskane har derimot vorte redusert til turistguidar og servicearbeidarar for denne nye middelklassen.

Underutnytta klasseperspektiv

Colling Nielsen sin store styrke er å skrive fram potensielt framtidige realitetar vi har vanskeleg for å få auge på rett framfor oss, samstundes som dei framstår som skremmande aktuelle når vi brått har blitt medvitne om dei. Med kløkt og overskot får han fram ein struktur som er underleg underbehandla i litteraturen som blir skriven i Skandinavia, der mesteparten av innbyggarane har lånefinansierte bustader: kor avhengige vi gjer oss av banken, kor sårbart det økonomiske økosystemet eigentleg er, og kor lite vi – og politikarane – held dei store økonomiske kreftene ansvarlege for det enorme ansvaret dei sit på. «Hvis pressen er den fjerde statsmakt, er finanssektoren den femte», tenker hovudpersonen på eit tidspunkt, og er det ikkje utruleg rart kor lite den jamne dansken eller nordmannen kjenner til den sektoren som trass alt forvaltar enorme verdiar og menneskeliv? I romanens København er det nettopp ei oppvaking og ansvarleggjering som trenger seg fram, med fatale samfunnsomveltande konsekvensar. Det som først er demonstrasjonar og opptøyar, eskalerer. Christiansborg blir storma, finansfolk avretta av folkemobben. På forsida av Le Monde er det meldt: «Revolusjonen har kommet!»

Krigen er ei form for kamp som har slumra i det danske samfunnet etter sekstiåttargenerasjonen, «nemlig den mellom klassene», les vi på eit tidspunkt. Men der ei vidare utforsking av klassekamp og sosialisme anno 2018 ville vore ytst interessant, og ein type scenario som sjeldan får utfalde seg i postmoderne (og ofte desillusjonerte) romanunivers, sklir romanen gradvis bort frå dette utgangspunktet og over i ei råare krigsforteljing der alle involverte endar opp som nærast dyreliknande, bestialske vesen som tørstar etter blod. Gjennomgåande i romanen finst det eit latent menneskeleg mørke, eit mørke som trugar med blindt å gjere alt til inkjes. «Vi er disponert for mørke»(1), har Colling Nielsen uttalt i eit intervju, og denne erkjenninga spring gjennom romanen som ein understraum. Dei revolusjonære mistar alle former for moral og endar opp med å torturere rikfolk og politikarar på dei mest grotesk tenkelege måtar. Ein sentral bodskap synest å vere at konfliktar alltid endar likt i det moderne samfunnet; forteljaren drar linjer til mellom anna holocaust og Jugoslavia-krigen, og konkluderer med følgande: «Sannheten er at mennesket er et sadistisk vesen, et absurd dyr, som finner dyp og uforfalsket glede i å se andre lide.» Dystopien er med andre ord komplett.

Eit dobbeltliv

Sjølv om ein naturlegvis med rette kan argumentere for at eit slikt moralsk forfall og stadig tiltakande hat og blodtørst har vore eit trekk ved svært mange konfliktar, hadde det vore meir litterært spanande om Colling Nielsen dvelte meir ved det klassemessige utgangspunktet for krigen og lét dette speglast i konfliktens ulike fasettar og ideologiske drivkrefter. Ein risiko ved dystopi som litterært grep er at det kan vippe over i det fullstendig misantropiske og håplause. Om alt er på veg til helvete i eit einaste, blodig kaos og ingen lenger har noko genuint moralsk eller visjonært mål, kva står då på spel – ikkje berre for romanpersonane, men også for lesaren?

Også utgangspunktet til hovudpersonen bidrar til eit visst temperaturfall undervegs i romanens fortidsplan. Sjølv om han i det ytre er revolusjonær, og kjæraste med den nådelause Leonora, kjem han aldri heilt på innsida av konflikten. Han lever eit dobbeltliv, der han i løyndom er styrtrik, med ein stor formue plassert i Luxembourg. «Som rik er man utenfor livet, man kjemper ikke på samme måte som alle andre», tenker han på eit tidspunkt, og den største personlege trugselen han opplever under borgarkrigen er nettopp korleis han skal klare å skjule rikdommen sin for Leonora og dei andre revolusjonære, som kan tenkast å drepe han om dei finn ut om «sviket». Til slutt slår han opp med Leonora, og drar ut til feriebustaden i Rungsted, der ei hushalderske tek han imot med silkepyjamas og velduftande laken. «Kriser er slett ikke noe problem hvis man har nok penger», innrømmer han, og det er også i desse delane romanen svekkast: om ting ikkje verkeleg brenn for hovudpersonen, om han ikkje deler nokre av frustrasjonane eller har følt den økonomiske kollapsen på kroppen, korleis blir han då noko meir enn ein distansert flanør?

Anti-antroposentrisme

Der dei flytande grensene mellom menneske og eit usivilisert dyremørke kan karakteriserast som ein akse i romanen, blir det gitt gradvis meir plass til det som kan kallast den motsette aksen; der kor dyr utviklar seg i retning menneske, på eit vis som uunngåeleg gir assosiasjonar til Orwells «Animal Farm» (1945). På romanen sitt notidsplan har rikfolkas kjæledyr også blitt med i stamcelleprogrammet. Over tid har desse udødelege dyra utvikla eigenskapar som å lese, skrive – og dei har også utvikla evna til å slite med depresjonar og identitetsangst. Colling Nielsen knyter an til sin eigen debut, «Mount København» (2010), med sine absurdistiske, lattervekkande tankesprang der menneskelegheit blir eit stadig meir relativt omgrep. Desse spranga er paradoksalt nok både romanens svakheit og store styrke. Der borgarkrigen her – frustrerande nok – blir redusert til eit bakteppe for meir eksistensfilosofiske utgravingar av menneskevesenet, blir det også gitt plass til nokre av dei mest fantasifulle passasjane eg har lese på lenge. Eit av romanens mest originale parti er då den tek perspektivet til ei solmoden, italiensk tomat, frå ho heng der så stolt og plukkeklar på treet, til ho brått hamnar i noko så simpelt som ein hermetikkboks, med påfølgande eksistensiell identitetskrise: «Jeg er ikke fødd til det her. Det her er slett ikke meg.»

I romanens siste del er hovudpersonen igjen ein flanør i Københavns gater, som sidan krigen har lege under vatn, og der bilar har gitt plass til dyr og menneske. Her kjem flanørposisjonen meir til sin rett. I ein vakker passasje der byens gamle arkitektur, Christianshavn og Højbro Plads, blir leita fram igjen – no som kulturhistoriske artefaktar, er det sjølve tida og naturens nådelausheit som trer fram for oss. Hovudpersonen tenker tilbake på ei linje frå Marianne Larsens dikt Engen, der det heiter at «det er en eng, det står ganske visst en storby på den», og som får han til å reflektere på følgande vis:

«Senere, etter at valpene var lagt og jeg lå på sofaen, slo det meg hvor sant det er. København står virkelig på en eng. Byen er en stivnet form plassert på noe organisk. Grunnen beveger seg hele tida, forskyver seg og får byen til å revne. Engen under asfalten er ikke død og sender fortsatt skuddene sine mot den harde overflaten. Det er en konstant kamp for å holde naturen tilbake.»

I ei dreiing av perspektiv som ein kanskje må vere 475 år gammal for å få tilgang til, blir den tradisjonelle, antroposentriske utkikksposisjonen snudd opp ned. Der vi er blitt vane med å tenke på naturen som underlagt oss, der våre øydeleggingar og miljøskadelege åtferd er det som trugar verda, er det likefullt vi som lever liva våre på eit underlag som heile tida er i rørsle og trugar med å knuse det skjøre skaparverket vi har organisert. Naturen er ei blind kraft, utan tanke for oss, ho finn sin eigen veg. Naturen finst i romanen såleis både som ein stadig foranderleg materie vi plasserer dei spinkle liva våre oppå, og som eit grunnleggande mørke inni oss som bestandig ligg latent under overflata. Sivilisasjonen som trugast, er både den vi har bygt opp som eit nettverk av materielle og økonomiske system, og den menneskelege, siviliserte levemåten identiteten vår er bygd på. Og naturen er i sitt vesen lunefull og forgjengeleg. Alle store, historiske sivilisasjonar har gitt etter og blitt overtatt av noko anna, som den kinesiske byen Chang’an, som på høgda var verdas største by før han forsvann i 840. Også det skandinaviske velsmurde velferdssamfunnet kan måtte vike og gå under. Vi veit ganske enkelt ikkje kva som vil skje, sjølv med det som verkar som mest sjølvsagt for oss. Det er med desse subversive perspektiva, det uventa og likevel svært umiddelbare, at Colling Nielsen verkeleg gjer interessant romankunst.