Einsemd og straff

Om det du lurte mest på etter å ha tatt deg gjennom Karl Ove Knausgårds førre roman Morgenstjernen (2020) ­– hans fyrste ikkje-autobiografiske skjønnlitterære prosjekt sidan tida før Min kamp – var kva som kom til å skje, vil den frittståande oppfølgaren Ulvene fra evighetens skog kome som eit antiklimaks. Eller i alle fall som ei prøve for tolmodet. Når romanen startar, er me langt frå dei dramatiske hendingane som avslutta Morgenstjernen, langt frå krabbane som kravla opp på land i store flokkar, langt frå dei halshogde kattane som forsvann frå si eiga grav, langt frå bestialske drap og mystiske villmenn i skogen. I staden er me tilbake på Sørlandet i 1986, i følgje med ein nitten år gamal gut som gjev oss det same tenåringsblikket på omgivnadane og dei same skildringane av kvardagslivet i tilnærma realtid me kjenner frå ungdomspartia av Min kamp. Her, i selskap med den nyss dimitterte militærkokken Sivert Løyning, skal me vere i drygt 400 sider. Fotballkampar blir spelt, vaskemaskiner vert fylt, kotelettar vert steikt – og små teikn til ei eksistensiell krise vakar: Mora vert sjuk. Faren, som døydde i ei bilulukke då Sivert var 10 år, kjem til han i ein livaktig draum, og ei undersøking av dei gamle eigendelane etter han peiker mot eit ukjend liv i Russland.

Til Russland går også turen i bokas andre hovuddel, der ein 40 år gamal biolog i 2017 gjer seg klar til å besøke sin gamle far, med ein tenåringsson på slep og ei spirande midtlivskrise i bagasjen. Gjennom Alevtina Jegorovnas meir modne forteljarstemme stig ein tydelegare komposisjon fram, med elegante vekslingar mellom for- og notid som krinsar kring Alevtinas anger over ikkje å ha forfølgd eit ungdommeleg forskingsprosjekt på ikkje-menneskeleg medvit, og behovet ho på eit praktisk-personleg plan har for å halde verda innanfor etablerte rammer.

Men himmelen, han er framleis fri for uforklarlege astrologiske fenomen. Fyrst på side 695, etter at liva til dei to hovudkarakterane endeleg har tangert kvarandre, dukkar stjerna som skein over førre boks forteljarar opp, og med ho det same drivande tempoet og den tilsynelatande opphevinga av skiljet mellom liv og død som var ramma for Morgenstjernen. «Det har begynt», var sisteorda til denne boka, og omtrent der sluttar Ulvene fra evighetens skog òg.

For å seie det på knausgårdsk: Å, frimodigheita! Å, desse stikka mot romankunstens konvensjonelle høflegheit overfor sine lesarar!

Som andre bok i ein serie på «minst tre», er det for så vidt ikkje overraskande at lause trådar framleis blafrar i Ulvene fra evighetens skog, eller at nye kjem til. At Knausgård treng mykje plass når han skal rulle ut dei litterære prosjekta sine, er heller inga nyheit. Men til å ha forlate lesaren på siste trappetrinn før apokalypsen i Morgenstjernen, er det likevel påfallande kor lite hast forfattaren har med å vende tilbake til han. I tillegg til Sivert og Alevtinas to hovuddelar, kjem kortare vignettar frå andre synsvinklar, blant dei ein russisk lastebilsjåfør med ei nær-døden-oppleving me kjenner frå lastebilsjåføren Knausgård møtte på sin «litterære roadtrip» gjennom Russland for The New York Times i 2017. Det er sjeldan heilt uinteressant, men i visse strekk kjennes Ulvene fra evighetens skog likevel som ei tillitsøving, som eit slags litterært trust fall: Vil forfattaren ta meg imot til slutt?

Og ja, han gjer jo det. Men om du til sjuande og sist vil setje pris på opplevinga – slik eg sjølv enda med å gjere – vil truleg henge nær saman med interessa di for romanens tematiske grunnstoff: Ei metafysisk undring over den menneskelege eksistensen, grensene for menneskeleg kunnskap og spekulasjonar om kva som kan lure i dei mørklagde områda som ligg utanfor rekkevidda til eit rasjonelt, positivistisk verdsbilete. Eller, om dette ikkje er nok til å halde på merksemda di: ei pågåande vurdering og revurdering av kva ansvar me har overfor andre menneske, og dei moralske implikasjonane av omsorg.

Gjennom dei to hovudkarakterane i Ulvene, med sine vidt forskjellige bakgrunnar og litterære modi, trer to klart ulike tilnærmingar til livets store mysterium fram. Sivert verkar skreddarsydd for å uttrykke ein folkeleg normalitet, som i dette tilfellet er langt frå usympatisk: Han gjer små, famlande tankeeksperiment for å utfordre sine eigne grenser for kva han forstår og ikkje forstår, men fyrst og fremst lengtar han etter ei verd der alle berre kan gjere sin del av arbeidet for at ting skal gli. Mangel på høflegheitsfraser, smil og avvæpnande vitsar irriterer, og vetlebroren Joars manglande humoristiske sans og evne til å seie noko usant er han heilt framand. Også akademikaren Alevtina vert trekt mot tryggleiken konvensjonar og etablert kunnskap representerer, men på eit høgare intellektuelt nivå og med ei større kjensle av at noko grunnleggande står på spel: På eit tidspunkt i 20-åra vart ho så skremt av kontakten med ei alternativ verkelegheitsforståing at ho trekte seg fullstendig tilbake til den positivistisk forståtte verda. Likevel vert ho ikkje kvitt uroa opplevinga planta i ho. «Alle skapninger hadde begrensninger i hva de forstod», skriv ho etter at ho tidleg i sin fyrste del har blitt skaka av ein students kritiske spørsmål under hennar eiga (ikkje-alternative) introduksjonsførelesing til evolusjonsteorien. Ho følgjer opp:

Vi ble stadig vekk imponert over hva dyr og insekter kunne få til, bier, for eksempel, som kunne ta instruksjoner fra skilt, men det mest iøynefallende med dyr var jo alt det de ikke forstod hvor bundet de var til sine respektive verdener. Det var ingen grunn til at det skulle være annerledes for oss. Vi hadde som dyrene en forståelseshorisont, innenfor den kunne vi bevege tankene fritt, og det var for oss virkeligheten. Ved kanten av forståelseshorisonten begynte tåken, ting ble mer og mer uklare der, og bak den var det bom stopp, det som befant seg der, kunne vi aldri nå. Hva bevisstheten var, det lå utenfor forståelseshorisonten. Hvordan livet oppstod, det lå utenfor forståelseshorisonten. Hva universet var, og atomene: utenfor. Tiden: utenfor. Døden: utenfor.

I Ulvene fortrenger slike spekulative tilnærmingar til naturvitskapen mykje av Morgenstjernens meir eksplisitt bibelske allegoriar – naturleg nok, kan ein seie, ettersom  størstedelen av romanen speler seg ut før den brå omkalfatringa av etablerte naturlover som stjerna verkar å føre med seg. Eitt av Ulvenes meir vignett-aktige parti er ei gjengiving av eit romanutdrag skriven av Alevtinas forfattarvenninne Vasja; ein pendant til det metatekstuelle innslaget som avslutta Morgenstjernen, nemleg forteljaren Egils essay om det uforståelege, og kanskje eigentleg unngåelege, ved døden. Egil trur dagane då døden vil forsvinne heilt nærmar seg. Men «hva skjer da med de allerede døde», spør han? I sitt romanutdrag – med tittelen «Evighetsulvene» – skriv Vasja om den russiske 1800-talsfilosofen Nikolaj Fjodorov, og hans kongstanke:

[V]i må gjenopplive alle mennesker som noensinne har levd. Det er vår oppgave og vår plikt. Og vi må sette inn alt vi har, alle våre ressurser, vitenskapelige, kulturelle, finansielle, på å løse den.
Med andre ord: vi må overvinne døden og utrydde den.

Dette er ikkje ein kristen tanke, understrekar Vasja – «Oppstandelsen skal skje i menneskelig regi, utenfor det guddommelige. Det er en rasjonell tanke, ikke mystisk, gjenopplivelsen skal skje ved hjelp av empirisk kunnskap og vitenskapelig metode.»  – og går vidare til å drøfte den moderne, transhumanistiske vidareføringa av Fjodorovs idear.

Men når dei døde endeleg vaknar i Ulvene fra evighetens skog, er det altså ikkje vitskapen eller transhumanismens nedfrysingstankar som har redda dei. Krafta er framleis uforklarleg. Langt tidlegare i romanen, då Sivert på innfall bestemmer seg for å stikke innom prestekontoret for å melde seg ut av statskyrkja, spør presten:

For noen milliarder år siden fantes det altså ingenting, og så fra det, som altså ikke var noe, ble hele universet til i en enorm eksplosjon? Som helt av seg selv førte til at en så avansert skapning som en katt ligger der og sover, og ikke minst at vi to sitter her og snakker? Fra ingenting? I en eksplosjon fra ingenting?

Den same presten insisterer på at Sivert skal lese Dostojevskijs Forbrytelse og straff før han bestemmer seg for å tre ut av dei statskristnes rekker, noko Sivert gjer. Russaren var, som Vasja påpeikar i sin tekst, ein tilhengar av Fjodorov, sjølv om Fjodorov ifølgje ho kritiserte den kristne forfattaren Dostojevskij for «mystisisme og irrasjonalitet». Som roman endar Ulvene fra evighetens skog på Team Dostojevskij.

Ei full analyse av dei intertekstuelle referansane til Forbrytelse og straff som Ulvene fra evighetens skog til slutt endar med å romme, er det elles andre som er betre eigna enn underteikna til å gjennomføre. Men frå ein ganske generell ståstad, gjev det russiske storverket ei linse for å forstå Knausgårds handsaming av emnet omsorg, som eg sjølv nok les som det mest interessante aspektet ved det prosjektet som Morgenstjernen og Ulvene har innleia. Forbrytelse og straff krinsar kring ein karakter – mordaren Raskolnikov – som trur på ei form for fridom som unndreg han frå dei aksepterte formar for menneskeleg moral. Trass i Dostojevskijs sterke antieuropeiske tendensar, har denne karakteren klare band til den europeiske romantikkens vektlegging av det eksepsjonelle einskildindividet, på kostnad av ei meir oppofrande rolle som mutter i samfunnets maskineri. Dei sterke romantiske draga i Knausgårds sjølvbiografiske forfattarskap spring ikkje minst ut frå ei liknande konflikt: Kampen i Min kamp står blant anna mellom forfattarens kunstnariske ambisjonar (som per definisjon er egoistiske) på den eine sida, og det praktiske ansvaret han har overfor familien på den andre. Det interessante er korleis desse to kreftene speler seg ut mot kvarandre i og med dei seks bøkene: Alle som hugsar Knausgårds barnevogntrilling gjennom Stockholms gater med ein «brølende 1800-tallsmann» inni seg, bør òg hugse at han faktisk trilla den barnevogna. Han gjorde det som var avkrevd, sjølv om han opplevde det som eit offer. Samstundes kjem ein ikkje unna at Min kamp representerte ei storslagen trasshaldning, retta nettopp mot det konvensjonelt forståtte etiske ansvaret me har overfor vener og familie: Ikkje heilt ulikt Raskolnikov (om langt frå heilt likt, heller) gjorde Knausgård her eit medvite val om å sette det han meinte var riktig og forsvarleg, over ubehaget til menneska han skreiv om.

Når den same tvikampen mellom eksistensens høgare sfærar og mellommenneskeleg ansvarskjensle så dukka opp igjen i Morgenstjernen, var det med merkbar vriding. Alle forteljarstemmene i denne boka er på eit grunnleggjande plan definerte av dei banda og det ansvaret dei hadde overfor andre menneske, sett opp mot dragninga dei hadde mot noko anna: ei høgare sfære av religion, kunst eller god gamaldags personleg fridom. Den djupttenkande rikmannssonen Egil, til dømes, kjende ei klart formulert motvilje mot faktisk å måtte ta seg av sonen ei helg, når han eigentleg hadde tenkt å fordjupe seg i bibelstudiar (ein aktivitet som elles allereie hadde leia han inn i ei forståing av religion som handla om å eksistere fullt og heilt for Gud, versus å eksistere fullt og heilt for andre menneske). I Egil kjende ein att Min kamp-Karl Oves dragning mot å sette kunsten over alt anna. Likevel fekk ein ikkje inntrykk av at Egil var representativ for romanens meir heilskaplege handsaming av temaet, til det var den sjølvrettferdige urimelegheita for tydeleg. At den suverent egoistiske kulturjournalisten Jostein på eit tidspunkt steig ned i dødsriket, og der fekk ein gruvekkande førevisning av korleis verda ville sett ut dersom alle band og alt ansvar ein har overfor andre menneske var oppheva, verka meir i tråd med Morgenstjernens overordna prosjekt.

Kva så med Ulvene fra evighetens skog? Den sterke vekta på slektsband – spesielt mellom foreldre og born – er vidareført, det vere seg i form av at Sivert steller for ei sjuk mor og Alevtinas ambivalente forhold til sin eigen far og son, eller det meir høgtsvevande ansvaret me, som Vasja skriv, ifølgje Fjodorov har for å vekke våre døde foreldre til live. I Vasjas romanutkast står òg denne passasjen, som like gjerne kunne vore skriven av essayisten Knausgård som av den skjønnlitterære forfattaren:

Å grave i jorden, å dyrke frukt og grønnsaker og bær, å se årstidenes gang, er å være en del av verden, det er å være en del av det samme som gulrøttene, bringebærene, ripsene eller potetene er en del av.
Men hvor langt bærer den følelsen?
Ikke langt.
Den meningen den bærer på, kommer i et blaff og blir borte i et blaff.
Jeg tusler rundt her, jeg stuller og steller, leser og skriver, tenker, kanskje for mye. Men hva er det jeg erfarer, det jeg forstår, det jeg har innsikt i, hva er det egentlig verdt når jeg ikke kan dele det med noen? Jeg tenker ikke på venner og kjente, som jeg alltids kan ringe til eller dra og besøke, men på en sønn eller datter. Ingen vil arve innsiktene mine. Ingen vil omfavne dem eller ta avstand fra dem. De betyr ingenting, annet enn for meg.
Er det derfor meningen stopper, fordi endepunktet er meg selv?

Kampen mot tilværets meiningstap generelt, og det meiningstapet døden inneber spesielt, er så klart ikkje nye tonar i Knausgårds forfattarskap. Det er likevel noko meir modent over handsaminga han, i forlenging av Morgenstjernen, gjev emnet i Ulvene fra evighetens skog – kanskje nettopp på grunn av det overblikket og evna til å tenke meir prinsipielt det å skrive om fiktive karakterar som ikkje er deg sjølv, gjev.   

«Just as I have no ear for music, I have to my regret no ear for Dostoyevsky the Prophet», sa Vladimir Nabokov i ei førelesing om dei religiøse og sentimentale aspekta ved Dostojevskijs forfattarskap. At ein skal ha noko til overs for profeten og metafysikaren Knausgård, er heller ikkje gitt – på same måte som det skal mykje til å rangere dei siste to bøkene over Min kamp etter ei samla vurdering. For meg blir det likevel sånn: Du kjem for den metafysiske filosofien og dei uforklarlege hendingane, du blir for å sjå kor lenge menneskas omsorg for kvarandre vil bere.