Arvegalskap

eg så ut i mørket. Det var det eneste jeg så, jeg ville hjem, jeg slo av lykta og satt i mørket mens jeg tenkte at jeg kom til å bli som deg. Like gal. Du og jeg i skogen. Alt det du er, blir jeg også. Alt det jeg ikke forstår, bare synlig i mørket. Jeg lukker øynene og ser det du ser. (153)

Ingenting om mørket handlar om ein mann som ikkje vil bli like galen som faren var, men som fryktar at sonen allereide har blitt det. Vi som les, kan tenke oss at «mørket» er det vanlege folk (ikkje) ser, der deprimerte og galne menneske ser det som gjer dei deprimerte og galne. Då er det vanskeleg å vite kva som er rett strategi for å forstå og hjelpe dei deprimerte og galne: Skal ein leite i mørket til ein finn? Då kan det vere ein blir deprimert eller galen sjølv. Eller skal ein halde seg heilt unna mørket og berre peike på lyset heilt til den deprimerte eller galne blir blenda og frisk?

* * *

Av og til følest det som eg begår eit overgrep når eg skriv om romanar. Romanane gjer nemleg ofte sitt beste for å skjule kva dei handlar om så lenge som mogeleg. Romanane startar gjerne in medias res, dei ventar ofte nokre sider før dei opplyser kva personane heiter og det kan godt hende dei ender utan å ha gitt personane navn i det heile tatt. Forfattaren har gjerne brukt tid på å skrive romanen på ein slik måte, ettersom ho kanskje vil at lesaren sjølv skal kunne nøste opp kva som skjer, kven som opplever kva, og kva for betydning det har for personane. Forfattaren har kanskje tenkt at lesaren skal kunne tenke: Kva? Kva? Kva er dette? Hm? Kven er du? før ho tenkjer Ahaa! Ahaaaa!

Men eg skal gjere overgrep mot denne romanen og eg skal ta aha-opplevinga frå lesaren. For å kunne kommentere handlinga, må eg plumpe ut med både ho og navna til hovudpersonane: Fortellaren og eg-personen i Merethe Lindstrøm sin roman Ingenting om mørket heiter Stein. Og det er greit, det fann eg ut tidleg. Likevel kom eg ikkje til Ahaa! Ahaaa! før eit (eigentleg urimeleg) godt stykke ut i romanen, og grunnen til at eg då sa Ahaa!, var at eg først då hadde skjønt at «du»-personen er far og ikkje mor, og at Mathias er sonen til Stein, og ikkje lillebroren og at Eirin er kona til Stein, og ikkje storesøstra. Det gjorde meg også usikker at spranga i tid ikkje blir ordna kronologisk, verken i rekkefølga til tekstbitane eller som opplysingar i teksten.

Kvar gong det handlar om far, heiter det «du», og i den første scena blir du introdusert idet kvitkledde menneske hentar deg på rommet ditt og fører deg gjennom korridorar med linoleumsgolv. På det nye rommet du kjem til, blir du spent fast på ein benk. Vi får vite at du blir utsett for elektrokonvulsiv¹, for at du skal få bli psykisk frisk/kvitt mørket.

I neste scene blir «jeg» introdusert, og vi skjøner at vi har hoppa tilbake i tid, til den gongen då du blei henta frå heimen. Då heiter det at «du aldri skjønte hvorfor, men at du likevel mente det var berettiget. Du mente at du måtte være skyldig i noe», og eg tenkjer at du nettopp difor, og på grunn av elektrosjokket du seinare skal bli utsett for (som straff?), sikkert ikkje hadde gjort noko gale. Du er uskuldig, men fordi du er «gal», trudde du at du hadde gjort noko gale og så hadde du gløymt det seinare. Vidare står det: «Der står du, gjerningsmannen, faren min, du har stoppet opp og snudd deg.» Ettersom eg allereide trudde du var uskuldig, trudde eg kommateikna betydde «og», slik at det «jeg» ser, er at du står ved sidan av både gjerningsmannen og faren «min». Eg tenkte at det var voldsomt at den verkelege gjerningsmannen, som nokon måtte ha avslørt seinare, sto der saman med deg når du blei henta for det han hadde gjort, og ettersom far stod der, kunne du ikkje vere han. Ettersom det etter kvart blir openbart at det er snakk om ein forelder, måtte «du» vere mor, men det verka etter kvart litt rart. Og du var jo far, men eg vart ikkje sikker før på side førtini. Alt dette fordi Merethe Lindstrøm berre brukar komma og ikkje semikolon. Det er ikkje feil heller, det held med komma. Semikolon og tankestrekar er jåleri.

Ja, nok om dette, det var altså ei misforståing, og det er kanskje ikkje så farleg at eg på grunn av tidshoppa også brukte tid på å finne ut korleis familieforholda var mellom Eirin, Mathias og Stein; eg fekk jo likevel med meg at det var snakk om nokon menneske som var bunde saman med band av omsorg og ansvar. Men det tar altså litt tid å finne ut av korleis fortellemåten heng saman, kven som er kven og kva for ulike tidsplan det er snakk om. Dette er ein fin teknikk for å halde på lesaren i starten, før ho forvel har latt seg fange av sjølve historien; ho les jo heilt til ho har fått orden på sakene, og då har ho rekt å bli interessert i å få vite kva som har skjedd, kva som skal skje og kvifor.

* * *

Slik er det: På notidsplanet går Stein til tannlegen, og der blir han så oppjaga av å sjå eit fjes frå fortida, at han forfølger mannen med fjeset, og kjem for seint til å møte Mathias på ein burgerkafé. Ettersom Mathias ikkje er der lenger, må Stein leite etter han. Denne leitinga føregår i løpet av ein kveld og ei natt, og blir i teksten avbroten av at Stein hugsar den gongen han kom heim og fann Mathias som hadde forsøkt å begå sjølvmord i kjellaren. Den blir også avbroten av at han hugsar korleis Mathias har vore i oppveksten og av at han tenkjer på korleis han og Eirin, som bur i London (men dei er ikkje skilt, altså), har forhalde seg til den vonde hendinga. I tillegg får vi lese lengre og lengre avsnitt om korleis Stein hadde det då han vaks opp saman med den engstelege og galne² far, som på eit tidspunkt altså blei tatt av politiet fordi dei trudde han hadde mishandla ein atten år gammal gut i skogen. Lesaren veit ikkje kva ho skal tru, og ho må vente lenge på svaret, men medan ho ventar, får ho høyre om oppveksten til både far, Stein og Mathias. Berre Mathias har hatt ein nokolunde trygg og god barndom, og det er sannsynleg at vi skal bruke ein del av hendingane det blir fortalt om og karaktertrekka som blir skildra, til å føre vår eiga sak mot dei tre: Kvifor ville Mathias døy? Kvifor forheld Stein seg som han gjer? Kva var gale med far? Hadde han mishandla attenåringen? Har desse spørsmåla nokre svar? Kva er mest deprimerande: svar eller svarløyse?

Dei fleste hendingane som blir gjengitt i romanen, er vonde og vanskelege hendingar. Blikket til fortellaren verkar prega av dei mørke opplevingane; nesten alt Stein opplever og ser rundt seg, er deprimerande eller verkar skummelt: Han blir banka opp på ein utestad, tilsynelatande heilt utan grunn, han blir avvist av folk han ringer på hos (skeptiske, tause folk alle saman), han ser ungdommar som slåss, folk som nesten blir påkøyrte og når ein mann finn han forslått og blødande på eit toalett, og vil hjelpe han å finne ein taxi så han kan komme seg heim, anklagar Stein mannen for å vere «forført og lykkelig over sine anlegg for godhet, de fleste blir det i rollen som den barmhjertige samaritan på denne tiden, rett før en kristen høytid» (143). Dessutan er det mørkt og kaldt den kvelden Stein er ute og leitar, og han får seg aldri mat, så han blir etterkvart så svolten at han får lyst å ete andre sine matrestar på utestader, der han eigentleg var innom for å få seg ein alkoholhaldig drikk av noko slag, eller for å møte støttekontakten til Mathias for å spørre om han veit kvar sonen er.

Ein skulle kanskje tru at romanen burde heite Ingenting om lyset, og at dette kunne vere ei åtvaring for sarte sjeler, for både hendingane det blir fortalt om og stemninga i boka, gir altså lite håp om lyspunkt i tilveret. Tittelen viser imidlertid til noko Eirin seier ei stund etter sjølvmordsforsøket. Stein vil leige ein videofilm, ein thriller dei tre i familien kan sjå saman, men Eirin synest det er ein dårleg idè: «Ikke noe om mørket, Stein, sier hun. Ingenting om mørket.» (39) I løpet av romanen blir det imidlertid meir og meir sannsynleg at Stein sitt problem har vore nettopp at han ikkje har villa hatt noko med «mørket» å gjere, i alle fall at han har mangla evne til å forstå og sette ord på «mørket», og då må «mørket» bli forstått som den ubeskrivelege storleiken/det ubeskrivelege, store som får Mathias til å vere mutt og suicidal og far til å vere engsteleg og galen.

Og romanen har svært mange gode skildringar av situasjonar der «mørket» klebar seg til personane som ein sirup av noko uunngåeleg og deprimerande, som her, når Mathias skal skrive stil om korleis han gjerne vil reise på tur til Afrika:

Hele kvelden. Han satt oppe hele den kvelden og skrev, gråt, skrev; en gang jeg kom inn, slo han i skapdøra, han gråt høyt, gikk rundt på rommet sitt i en sirkel og banket i døra, så fortvilet, jeg hadde aldri sett det før, jeg prøvde å holde i ham, velg et annet land, sa jeg. Men han fortsatte å gråte. Så roet han seg. Satte seg ned og skrev. Det er ikke så alvorlig, sa jeg. Han så på meg som om jeg var dum, han hadde sluttet å gråte, ansiktet var stivt, bestemt, som om han hadde satt seg selv til side og bestemt seg for å fullføre uansett hvordan det føltes. Som en voksen, tenkte jeg. Jeg hadde lyst til å rive den stilboka fra ham, ringe skolen og klage, uten at jeg visste hva jeg skulle si. Han fikk en flott kommentar av læreren da stilen var ferdig, den ble lest opp i klassen sammen med de andre. Eirin var fornøyd. Han er perfeksjonist, sa hun, en liten perfeksjonist. Men du så ikke uttrykket hans, tenkte jeg. Selvforakt. Det var noe med den stilen. All den fortvilelsen, kanskje han hadde misforstått, feiltolket meldinger vi hadde gitt. Jeg skulle heller ønske at han hadde slurvet eller gitt opp, jeg skulle ønske at han kunne ha slurvet ned noe, jeg leste den stilen seinere. Et sted jeg gjerne vil dra. Den var helt fin, den var flott. Jeg kunne ikke fordra den. Uttrykket hans mens han skrev. Som om han hadde gitt opp seg selv. (46–47)

Stein ser, men forstår ikkje fortvilelsen, og skulle ønske at Mathias kunne slappe av. Som ung såg han heller ikkje den byen faren påsto fanst i skogen, og han såg ikkje fantasivennen hans, kommandøren. Det han fekk sjå, var ein far som frykta andre menneske så mykje at han stivna av skrekk dersom han brått oppdaga at det var for mange folk i butikken, som frykta fjernsynsapparatet så mykje at han hengte ein duk over slik at på-knappen blei skjult og som veksla mellom likesæle når han var medisinert og opprømthet eller fortvilelse når han ikkje tok pillene sine. Er det rart Stein ikkje torer å finne ut av kva som er grunnen når Mathias prøver å henge seg og sidan blir taus og mutt? Eirin er ivrig, ho stiller spørsmål, gjennomgår detaljane i kva som har hendt dei siste vekene og klagar på at Stein er taus og unnvikande der ho vil finne ei løysing. Her har han nettopp avbrutt samtala deira med å gå ut på terrassen for å ta seg ein røyk:

Det går liksom opp i røyk, sa hun, alt det du kunne ha sagt. Så hvordan kan du forvente at han skal kunne takle alt han føler, du har jo ikke vist veien til noe annet enn nødutganger. (78)

Verken Eirin eller Mathias har fått vere med på besøk til far meir enn eit par gongar kvar, og den gongen Mathias var med, mislikte Stein å sjå kor godt faren kom overeins med barnebarnet sitt. Stein si frykt for at faren skal smitte Mathias og Eirin med galskap, gjer at det forstyrrar samanhengen at det er Eirin og ikkje Stein som seier: «Ingenting om mørket.» Det er Stein som gjer ingenting om mørket.

* * *

I løpet av romanen, kjem leitinga etter den bortkomne Mathias heilt i bakgrunnen for Stein si leiting etter forståing for si eiga fortid, trigga av fjeset han såg på tannlegekontoret. Så langt borte blir omtanken for Mathias at vi får mistanke om at forsvinningsnummeret er konstruert av fantasien til Stein – eller at frykta for kva som kan ha hendt med sonen er overdriven – fordi Stein trong eit påskot for å få leite etter noko i ein mørk, kald og vond by = eit mørkt, kaldt og vondt sinn. Det han finn, gir lesaren fleire gripande historier, for vi får glimt frå heile livshistoria til både far, son og soneson, som alle er med på å fylle ut biletet av korleis særleg Stein, men også Mathias, har kome til dei tilstandane dei er i i dag. Mørket kjem til uttrykk som bygdedyr som straffar både far og Stein, ettersom far er mistenkt for brotsverket i skogen, mørket kjem til uttrykk som ei unnvikande og uinteressert mor, som ei overspent og hektisk dame på det psykiatriske sjukehuset og ikkje minst kjem mørket til uttrykk i den gradvise opprullinga av kva som eigentleg hende med attenåringen i skogen.

Trass i at eg hadde vanskar med å henge med i svingane i starten, synest eg etter kvart det var imponerande korleis Lindstrøm klarte å halde meg fast. På den eine sida kverna ho Stein så langt ned i ufjelge, nedverdigande situasjonar og håplaus leiting etter Mathias at eg hadde mest lyst til å sukke at det er for mykje! For mykje!, men på den andre sida var det lagt ut så mange fortidstrådar å nøste at eg ikkje ville gje meg før eg visste. Når det gjeld språk og komposisjon, er romanen bortimot prikkfri, og når det gjeld evne til å skildre situasjonar og kjensler så ein føler dei på kroppen som gåsehud, er Merethe Lindstrøm best i klassen; i alle fall når det gjeld dei «realistiske» romanane. Der andre tyr til tabloidspråk, humor, ekstremitetar, forsonande forskjønning og/eller klisjéar³, køyrer ho den mørke, alvorlege linja heilt til ytterste konsekvens, og det gjer ho utan å bli verken melodramatisk eller misantropisk.