Regn!

Overraskande mange filmar frå Los Angeles går føre seg i regnvêr. Høljeregn, til og med. Som om historia dei fortel ikkje blir universell med mindre ho finn stad i logiske omgivnadar, held seg til visse reglar, og ein av desse er: Av og til regnar det.

Men eigentleg regnar det nesten aldri i Los Angeles. Ikkje på ordentleg, ikkje på ein slik måte at jorda blir mjuk og sleip og det luktar vått og reint i mange timar etterpå. Om sommaren blir det i høgda overskya, og om hausten er det brannårstid. Den nedbøren som kjem, kjem som oftast om vinteren. Ein halv dag med florlette dropar, kanskje, før himmelen tørkar opp og er blå i mange veker igjen. Sidan det omtrent aldri regnar, kan ein nesten ikkje klandre byen – det vil seie innbyggjarane og husa deira, myndigheitene og infrastrukturen – for å vere så hjelpelaust lite førebudd på nedbør. På kva det skulle vere av vêr som ikkje er blendande kvit sol. I Los Angeles er det ei uvanleg hending, regn. Det er freistande for slike som meg, utan faste arbeidstider, å setje av heile dagen til å observere regnvêret når det først kjem.

*

Denne sommaren har vore ekstra tørr i Los Angeles. Hetebølga i september i fjor var den mest langvarige og vidstrekte som er dokumentert i California si historie. California, og alle dei andre statane i det sørvestlege USA, står midt oppe i ein megatørke som starta i 2000. Klimaforskarane seier det er den verste tørken her på 1200 år. Verre enn megatørkane som destabiliserte og øydela heile Pueblo-sivilisasjonar i USA for 750 år sidan. Dei tre siste åra har vore særleg ille. I jordbruksregionen Central Valley søkk grunnen nokre stadar med 30 cm i året fordi dei pumpar opp så mykje grunnvatn. Seks av Californias ti største skogbrannar brann i 2020 og 2021 (ni av ti etter 2000). Under hetebølga i september 2020 skreiv ein venn av meg: «Ein av kyllingane i hagen vår døydde av heteslag i dag. Straumen vart kutta i heile nabolaget for at ikkje straumnettverket skulle kollapse. Røyken frå skogbrannen renn over fjellsidene.»

Klimaet i Sørvest-USA er naturleg tørt. Store område er ørken. Los Angeles har såkalla middelhavsklima, i tillegg til den varme Santa Ana-vinden, som stadig kjem rasande frå ørkenområda. Skogbrannar har alltid vore vanleg her, og dei fleste lokale plantene er tilpassa brann. Kjempesequoiatrea for eksempel, som veks på vestsida av Sierra Nevada-fjella nokre timar nord for Los Angeles, formeirar seg ved hjelp av skogbrann. Borken er herdig, slik at trea ikkje tek fyr like lett som andre tre, og varmen frå brannen får konglane til å opne seg. Etter ein brann slepper dei frøa sine ned på bakken, der andre artar er blitt reinska vekk og jorda er næringsrik. Slik spreier dei seg.

Skogbrannane i 2020 og 2021 tok likevel livet av nær 20 prosent av alle sequoiatre. Skogbrannane som brenn i California i dette tiåret, er meir intense enn tidlegare; brannårstida varar lenger enn for 20 år sidan; det er tørrare i skogen. Sequoiatrea er ikkje lenger resistente.

Fordi dette ikkje berre er ein tørr periode, men òg ein oppvarma periode, er megatørken i Sørvest-USA ikkje som tidlegare tørkeperiodar. Gjennomsnittstemperaturen har stige. Mindre av nedbøren i sequoiaskogen fell som snø, og snøen smeltar tidlegare. Sand frå uttørka marker blæs vestover og legg seg på snøen, slik at snøsmeltinga akselererer. Forskarane trur megatørken kjem til å vare, at dei neste tiåra blir enda tørrare.

*

Det hadde regna i to dagar i Los Angeles. Den første regndagen var mild og lett, det regna ikkje valdsamt, men det regna nesten heile dagen, og dei av oss som ikkje har bil, heldt oss stort sett inne. I ti-tida var det opphaldsvêr, og eg tok sykkelen ut for å betale attende ein mann for ein jus eg kjøpte av han dagen før, då bankkortet mitt ikkje fungerte. Ved fotgjengarfeltet møtte eg blomeselgaren Felipa, som står utanfor huset vårt og sel bukettar. Ho startar klokka 7 om morgonen og dreg heim igjen klokka 18, eller kanskje litt før no som det blir tidlegare mørkt, alle sju dagane i veka. Ho hadde paraply og heldt seg tørr, sa ho. «I morgon skal det regne meir», sa eg. «Eg kjem ikkje i morgon», sa Felipa. Ho som alltid jobbar. Ein regndag er ein fridag i Los Angeles.

Den andre dagen vakna eg tidleg. Det plaska så intenst utanfor balkongdørene. Det er ei glipe mellom dei, for sidan det nesten aldri regnar eller blæs frykteleg i Los Angeles, treng ikkje husa vere tette. Alt er ope her, landskapet og ytterdørene, og fullt av brestar der det som er utanfor kan snike seg inn.

Det var 8. november, valdag, og i Los Angeles skulle dei stemme over kongressrepresentantar, lovforslag, sheriff, guvernør – og ny ordførar. Begge dei to kandidatane stilte for det demokratiske partiet. Rick Caruso, ein mann med bakgrunn i eigedomsbransjen, ein businessmann med businessmannfar, melde seg rett nok inn i partiet i februar, etter eit heilt liv som republikanar. Han er ein typisk Los Angeles-kandidat, ein utbyggjar, og brukte nesten 100 millionar dollar av eigen formue til å reklamere for kandidaturet sitt. Karen Bass er derimot ei kvinne med bakgrunn som aktivist og sosialarbeidar i South Central, ein bydel der flesteparten av innbyggjarane høyrer til arbeidarklassa og mange er nye immigrantar. Som ung reiste Bass på studieturar til Cuba for å undersøke alternativ til kapitalismen. Ho er ikkje like radikal no, ikkje så radikal som Los Angeles kunne ha trunge, men ho er ein ny type kandidat her, ein kandidat det må gå an å ha forhåpningar til.

Lyden av regnet som hølja ned på balkongen rett utanfor senga mi, og vatnet som rann i små bekkar frå hustaket og ned på naboens hustak, hadde vekt meg. Det var eit regn Bergen verdig. Kanskje ikkje den aller verste regndagen i Bergen, men likevel ein skikkeleg ein. Ute på kjøkkenet låg det handkle på golvet. «Det der», sa ein av dei eg bur med, «er ein lekkasje frå taket.» Han sa det ikkje berre for å forklare, men også for at eg ikkje skulle tru at noko anna hadde skjedd, at han ikkje hadde tørka opp etter den svært skrøpelege, vesle hunden sin som av og til tissar inne: «Eg hadde heilt gløymt av den lekkasjen. Det skjer berre når det regnar sånn som dette.» Eg opna skåpet for å finne ei skål til havregraut, og inni skåpet var ein strek av væte langs bakveggen og ein liten dam på den nedste hylla. Dette er Los Angeles, ein av verdas dyraste og mektigaste byar – så skjør og skjelvande i møte med ein skikkeleg regndag!

*

Alle statane i Sørvest-USA er avhengige av vatn utanfrå. California, Nevada, Arizona, New Mexico, Utah og Colorado er alle ørkenstatar. I California ligg ørkenområda i den sørlege delen av staten, men det er i nord dei enorme skogbrannane har herja dei siste åra. Mormonarane i Utah var dei første settlarane som fekk det til å spire i ørkenen, og mykje av den vasskrevjande ideen om kva California kan og bør vere – dei luksuriøse palmetrea og dei grøne plenane, for ikkje å snakke om jordbruket – er basert på deira tanke om ein blømande ørken. Det var ein religiøst motivert tanke. Då mormonarane slo seg ned i Utah på 1800-talet, ville dei oppfylle bibelordet frå Jesaja 35, 1–2: «Ørken og tørt land skal gleda seg, / øydemarka skal jubla og bløma, / som lilja».

Ei viktig vasskjelde for dei sørvestlege statane i USA er Coloradoelva. Den sikrar vatn til omlag 40 millionar menneske, i tillegg til å produsere vasskraft. Før elva når havet via Mexico, er alt vatnet brukt opp; oppdemt og leia vekk, til bruk i byar og jordbruk. Hoover Dam er den største demningen i elva og dannar reservoaret Lake Mead. Vatnet derifrå går til Nevada, Arizona og Sør-California, til store byar som Las Vegas, Phoenix og Los Angeles. Det er eit slåande og gigantisk byggverk, hylla for ingeniørkunst og arkitektur, og stod ferdig for under 100 år sidan. I sommar låg vassnivået i Lake Mead på berre 27 prosent av full kapasitet. Ettersom folketal og forbruk har auka, har statane tatt ut stadig meir vatn. Reservoaret nærmar seg eit nivå der demningen ikkje lenger kan produsere straum.

Lake Mead, oktober 2022. Foto: Anna Kleiva

Hoover Dam vart bygd i ein periode med historisk mykje nedbør – det meste på 500 år – og prognosane for kor mykje vatn som ville renne inn i reservoaret, har alltid vore for høge. I tillegg til mindre regn og snø fører megatørken til tørrare jordsmonn. Mykje av smeltevatnet når derfor aldri Coloradoelva om våren, men blir soge opp av bakken. Den forhøgde temperaturen gjer også at meir vatn i reservoaret fordampar.

*

Den andre regndagen hadde eg bestemt meg for å dra til Huntington-biblioteket og arbeide. Dei har arkivet etter Los Angeles-forfattaren Eve Babitz, og eg sit der og les ein dag kanskje annakvar veke. Av alle dagar valde eg denne. Kollektivtilbodet i Los Angeles er verken effektivt eller robust. Det går ingen buss til Huntington-biblioteket, og det var uaktuelt å sykle, så eg bestilte ein Uber.

Det er ei kjend sak at talet på bilulukker aukar kvar gong det verkeleg regnar i Los Angeles. Men eg hadde bestemt meg for å ikkje behandle regnet som ekstremvêr og dra. Uber-sjåføren køyrde nedover Avenue 52 mot motorvegen. Nede ved avkøyringa stoppa han og sa: «Det står heilt stilt her. Det må ha skjedd ei ulukke. Skal vi ta ein annan veg?» Eg sa at eg kunne vegen til biblioteket via gatene, så vi kunne gjerne snu. Regnet plaska. Han var ikkje ein munter type, og han var ikkje glad i kaldt vêr. Han hadde flytta frå vintrane i Washington D.C. for over tretti år sidan og budde no i Hollywood.

Det viste seg at køen på motorvegen ikkje skuldast ei ulukke, men ei overfløyming. Vegen vart stengd på same stad tre gongar den dagen på grunn av overfløyming. Arroyo Seco, som betyr «tørr bekk», er det ein i Los Angeles kallar ei «sesongbasert elv», og denne dagen rann ho brun og meterbrei nedover betongrenna si langs motorvegen. Eg har aldri sett vatn i Arroyo Seco før.

«Regn!» skriv Eve Babitz i ei upublisert forteljing eg las på biblioteket same dag, «Eg har alltid elska regnet.» Teksta er skriven omtrent på same tid som boka Late dagar, ville netter (1977), men har ein annan tone; ein annan tone enn det meste som er publisert av Babitz. Ei opning mot fortvilinga, at ikkje alt som skjer kan vendast til noko positivt. I teksta vaknar forteljaren tidleg, ikkje fordi det regnar, men fordi ho har begynt å vakne tidleg, og når ho vaknar tidleg, kan ho vere oppe før bygningsarbeidarane kjem og held fram med å rive ned bygget ved sida av leilegheita hennar for å setje opp noko nytt. Omgivnadane hennar endrar seg, byen veks. Alt det kjende blir rive, og nye, større bygg kjem til. Slik blir Los Angeles bygd, og slik byggjer utbyggjarane karrierane sine.

Forteljaren i teksta ser ut vindauget. Det ser ut som om det kanskje skal begynne å regne. Og ho har fått enda ein grunn til å elske regnet: «No veit eg at når det regnar, kjem ikkje utbyggjarane. Pene og antikapitalistiske små regndropar.»

*

Så mykje av Los Angeles sin «kommersielle suksess», sin rikdom, er bygd på fråværet av regn. Alle reklamekampanjane sponsa av eigedomsbaronar og politikarar i Los Angeles for å få folk til å flytte hit i overgangen mellom 1800- og 1900-talet; hit til det sunne, solrike Los Angeles, «verdas klimahovudstad». «Oranges for Health, California for Wealth» var eitt av slagorda. Appelsinlundar og frisk sjøluft.

Filmbransjen flytta hit tidleg på 1900-talet fordi sollyset er så permanent og lett å filme i. Alle filmane der det høljeregnar, er laga med regnmaskiner. Temperaturen varierer i Los Angeles, men sola skin. Omtrent på same tid begynte folketalet i byen å vekse seg større enn vassforrådet. I 1913 stod Los Angeles-akvedukten ferdig, eit sugerøyr ned i Owens-innsjøen 300 kilometer lenger nord, som øydela alt jordbruket i dalen omkring, men som gav drikkevatn og grasplenvatn til folk i storbyen. Den uttørka sjøen er framleis ei av dei største kjeldene til støvforureining i USA – små partiklar frå den tidlegare sjøbotnen virvlar opp og skadar lungene til innbyggjarane i nærleiken. I dag hentar Los Angeles omlag ein tredel av vatnet sitt frå Owenselva, medan 52 prosent kjem frå Coloradoelva og 11 prosent er grunnvatn. Andre stadar i Sør-California har ein sett i gang arbeid med å avsalte havvatn, slik dei gjer i Qatar og Israel.

*

Til lunsj hadde det klarna opp, eg sat i hagen utanfor biblioteket og åt nista mi og såg på dei feite, kvite skyene og kjende haustsola på ansiktet. Klokka fire, då biblioteket stengde, høljeregna det igjen. Eg stod saman med nokre britiske akademikarar på forskingsopphald. Dei hadde heller ikkje bil; to forsøkte å bestille Uber, éi hadde med regnjakke og skulle gå heim, den siste hadde tatt sykkelen og måtte dermed sykle, opp bakkane frå Pasadena til Altadena på den glatte asfalten med dei regngalne sjåførane. «Det begynte å lekke inn på soverommet mitt i går», sa han.

Eg prøvde også å bestille Uber, men appen stod og surra, sa berre: «Set deg i kontakt med ein sjåfør» utan å gjere det. Eg fekk eit nødvarsel opp på telefonen, det stod: «National Weather Service: EIT FLAUMVARSEL er aktivt for dette området fram til 16.45. Dette er ein farleg og livstruande situasjon. Ikkje prøv å reise med mindre du rømmer frå eit område på grunn av flaum eller har fått ordre om å evakuere.» Ingen av Uber-sjåførane ville køyre i fossregnet; éin avlyste turen, og så venta eg i ti minutt før eg fekk ein ny.

«Aaron is arriving soon in a Honda Pilot!» Eg tok følge med den engelske syklisten bort til inngangspartiet. «Det irriterer meg sånn at alle her elskar regnet», sa han på ekte britisk vis; humoristisk, men indignert. «Det var ikkje slikt vêr eg flytta til LA for. Eg trudde det skulle vere evig solskin.» Han meinte det også. Aaron, Uber-sjåføren min, sa at han … elska regnet. Og han elska til og med å køyre i regnet. Det var eg glad for, og bilen hans var varm og romsleg. Aaron fortalde meg om forretningsideane sine, korleis han planla å kunne overleve som musikar ved å byggje eit heilt varemerke: opplevingar, klede, parfyme. «Om du ikkje likar musikken, likar du kanskje noko av det andre.» Eg nikka; eg har høyrt denne forteljinga før, særleg frå unge Uber-sjåførar. Men Aaron var så entusiastisk og open. Eg fortalde han om Eve Babitz.

Langs gatene i Pasadena og Highland Park låg palmegreinene strøydde. Visne, mørkebrune greiner som regnet hadde rive ned, store haugar av dei i gatene. Det var ikkje ein orkan, det var berre regn – ein god vask til heile byen, til alle trea og blomane, fortaua og dei sesongbaserte elvene, betongrennene dei renn i, til bilane og hustaka. Guavafruktene som var overmodne og lukta så godt langs fortauet, klaska i bakken.

*

Den store regndagen slengde ikkje berre frå seg tørre palmegreiner, men også gamle stereotypiar. Ei veke seinare når alle stemmene er talde, grønast åsane i den særmerkte Los Angeles-årstida som kallast «falsk vår» og Karen Bass er valt til ny ordførar. Klima og vatn er ikkje førsteprioriteten hennar, ikkje veljarane sin heller. Men ho kjem til ordførarposten frå ein heilt annan kant enn dei før henne. Når ho snakkar om vatn, snakkar ho fordelingspolitisk. Vatn som alle må spare på, som skal nå alle menneska i byen – ingen tomme lovnadar om å vere best i klassa, først ute med ny teknologi. Det kan verke uambisiøst, men for Los Angeles er det kanskje ein god ting, forfriskande.

Morgonen etter då himmelen er blå som vanleg, er det enkelt å gløyme at det regna, at det var ein lekkasje i taket ein stad. Det har Los Angeles alltid gjort. Men i ein 22 år lang megatørke trengst hugs, ikkje gløymsle. Vi må hugse brestane i systemet: at vatnet er importert, at vassreservoara krympar, at grunnvatnet er i ferd med å forsvinne heilt. Det gjeld ikkje berre her. Klimaendringane har ført til uvanleg tørke og vassmangel i Kina, Somalia og fleire vesteuropeiske land i år.

Det er vanskeleg å sjå for seg korleis dei sørvestlege statane i USA skal klare å kutte ned på overforbruket av vatn raskt nok til at demningane ikkje når dead pool og er ute av stand ikkje berre til å produsere straum, men til å pumpe ut vatn. Forteljinga om det gode livet er så sterk – og vanane til 40 millionar menneske er sterkare. Først på Colorado River-konferansen no i desember vart det sagt frå offisielt hald: Begge dei to største reservoara i vesten kan vere ute av drift om to år. Sjølv om denne vinteren i California så langt har vore rik på både regn og snø, er det berre dropar i havet når det gjeld å reversere utviklinga. Enn så lenge jobbar Los Angeles med å byggje anlegg for å resirkulere alt avløpsvatn. Det skal stå ferdig innan 2035, og vil utgjere 35 prosent av vassforsyninga til byen.

Regn er eit avbrot, ei forstyrring, av Los Angeles sitt solblide sjølvbilde. Ei påminning om at vi alle saman treng nye idear om vekst og ressursar, om vatn.