Å skrive om å reise for å skrive om å reise

A og N har jugoslavisk flagg i stova og Tito-kjøleskåpsmagnet på kjøkenet. Dei er i sekstiåra og bur i ei høgblokk nær sentrum av Doboj, den nest største byen i Republika Srpska. Det vil seie, det er her dei bur når dei ikkje er der dei eigentleg bur, nemleg i ein einebustad nær Bryne stadion på Bryne, som tilfeldigvis òg er denne skribentens heimstad. Slik har det seg at eg har kjent A og N i snart 25 år. N er serbar, A er muslim, men i realiteten er dei begge framleis jugoslavar, trass i at Jugoslavia, til deira vemod, for lengst har slutta å eksistere. Vi sit i stova og drikk bosnisk kaffi og et kake. Ein nabo har stukke innom, for på desse kantar er «naboen stikk innom» stadig eit eksisterande sosialt konsept. Eg kom hit med eit grytidleg morgontog frå Sarajevo, ein by som ifølgje den amerikanske ambassaden i Bosnia-Hercegovina hadde den aller dårlegaste luftkvaliteten i heile verda(!) dei tre dagane eg var der. Det vart aldri ein gong skikkeleg dagslys, på grunn av smogen som hang mellom fjella. Men her i Doboj skin sola. På togreisa oppdaga eg at pittoreske dalføre er noko dette landet beherskar godt, men at ein òg gjerne slengjer opp for eksempel ein gigantisk sementfabrikk in the middle of nowhere for å bryte opp idyllens monotoni. Bosniske tog er moderne og komfortable – og har i motsetjing til norske tog til og med fungerande Internett! – men avgangane er få og passasjerane endå færre, noko som ikkje lovar godt for landets framtid som tognasjon. Men ei gong i tida var Doboj eit av dei største jernbaneknutepunkta i heile Jugoslavia, med både gods- og passasjeravgangar til alle republikkane i den jugoslaviske føderasjonen og til utlandet. Far til A var lokomotivførar, og ho fortel, ikkje utan stoltheit, at han to gonger førte toget til Tito, det berømte, blå toget som i sin gullalder hadde, mellom svært mange andre, Haile Selassie, Yassir Arafat og dronning Elizabeth II som passasjerar, og som i dag går i turisttrafikk mellom Beograd og Bar på den montenegrinske kysten. «Jeg savner ham veldig mye», seier A, og siktar ikkje til faren (sjølv om ho sikkert saknar han òg), men til Tito, denne mytiske landsfaderen som, på godt og vondt, skapte Jugoslavia i sitt bilete, og som det er bortimot umogleg for ein ikkje-jugoslav fullt ut å forstå kva representerer for eit menneske som framleis elskar Jugoslavia, både som idé og praktisk realitet.

*

Eg har vore på Balkan i ei veke. Først tok eg fly frå Oslo til Beograd, deretter tok eg taxi frå Nikola Tesla-flyplassen til hotellet. Eg tilstår at ei av mine hemmelege gleder ved å vere på reise i regionar kor prisnivået er lågare enn i mitt heimlege, nord-vestlege hjørne av Europa, er å ikkje gidde å setje meg inn i systemet for offentleg lokaltransport, men i staden ta taxi dit eg skal når eg skal nokon stad, rett og slett fordi eg veit at eg har råd. Dette seier sikkert noko forferdeleg om meg som menneske, men eg har lita eller inga interesse av å finne ut kva. Hotellet var fire-stjerners. Dette tydde verken at det var skammeleg dyrt, at det var jacuzzi på rommet eller champagne i frukostsalen, men det tydde, viste det seg, at dei hadde ein eigen tilsett som hadde som einaste arbeidsoppgåve å opne døra når gjester skulle inn eller ut av hotellet, og at resepsjonspersonalet reiste seg ærbødig kvar gong ein passerte resepsjonen. Dette skapte betydelege sjelekvalar for min indre sosialdemokrat, og til sist hadde eg ikkje anna val enn å påpeike at det verkeleg ikkje var nødvendig å drive og reise seg heile tida berre for vesle meg, noko dei tok til seg med profesjonelle smil og underdanige bukk, og deretter heldt dei fram med å reise seg kvar gong eg passerte resepsjonen. I tre dagar vandra eg omkring i den novemberkalde serbiske hovudstaden, utan mål eller meining. Før eg la ut på reisa, hadde eg bestemt meg for éin ting, nemleg at eg ikkje skulle late mine reiseopplevingar på Balkan verte definerte ut frå det som for meg (og dei fleste i min generasjon, vil eg tru) faktisk definerer regionen, nemleg dei politiske, (para)militære, territoriale konfliktane som fann stad her på 1990-talet. Men det viste seg umogleg å etterleve dette idealet i praksis. Det var ikkje min feil at det var bilete av Slobodan Milošević på avisframsidene kvar dag. Eg visste ikkje kvifor og våga heller ikkje spørje nokon, for eg kunne ikkje vite om spørsmålet ville verte møtt med mumling og flakkande blikk eller med lange tiradar om Vestens mange synder mot det serbiske folket. Difor vandra eg vidare i tystnad, uvitande om årsaka til Milošević’ stadige nærvær i mediebiletet, men ikkje utan å kjenne ein viss irritasjon over det: «Kva er greia, då, serbarar?», tenkte eg. «Får de aldri nok av den fyren!» Samstundes var eg jo pinleg klar over at mi sjølvforståing som borgar av Fredsnasjonen Noreg nødvendigvis måtte vere markant annleis enn sjølvforståinga til ein borgar av Det Demoniserte Serbia, og dette plaga meg. Eg ville gjerne forstå utan å godta, men måtte som vanleg med tungt hjarta godta at eg ikkje forstod noko som helst. Folk som kjenner eller trur dei kjenner meg, trur eg er ein kunnskapsrik person, noko som i og for seg ikkje er heilt usant, men mitt kunnskapstilfang er så tilfeldig og usystematisk at det er heilt umogleg å føreseie om og når det vil kome meg til nytte. Så eg snublar vidare på min veg, i blind von om at eit eller anna, kva som helst, skal skje. Og av og til skjer eit eller anna. På ei av mine beogradske vandringar kom eg utan å ha planlagt det til Kalemegdan-parken, og det gjekk opp for meg at det einaste eg visste om Kalemegdan-parken frå før, var at det var her tenåringen Željko Ražnatović innleia den kriminelle løpebana som veskenappar på slutten av 1960-talet. Sjølv ikkje ein så sær person som eg ville jo normalt ha oversikt over femti år gamal serbisk småskala vinningskriminalitet, men det faktum at Željko Ražnatović seinare vart kjent over heile verda under namnet Arkan, gjorde at dette kriminelle kuriosum var registrert ein stad djupt i hjerneborken og dukka fram i minnet mitt nett når eg hadde bruk for det. For dét hadde eg. I ettertid kan eg ikkje forklare kvifor, men der og då, i Kalamegdan-parken, stod den obskure opplysninga om gangsteren og krigsforbrytaren Arkans ungdomstid fram som eit klart signal frå mitt undermedvit om at det var på høg tid å forlate Beograd.

Eg skulle ta buss til Sarajevo. Grytidleg om morgonen innfann eg meg på bussterminalen. Eg hadde gyldig billett til bussen, kjøpt på Internett og printa ut av ein representant for det alltid ytst venlege og hjelpsame resepsjonspersonalet på hotellet, samstundes som eg var klar over at billetten var gyldig berre for min person og ikkje for mine kolli. Etter å ha lagt til sides nok kontantar til å kunne betale sjåføren for transport av mine to koffertar, gjekk eg til vekslebua for å veksle mine resterande serbiske dinarar i bosniske konverterbare mark. Eg spurte i informasjonsskranken kva plattform bussen til Sarajevo gjekk frå, fekk svar på det og gav meg i veg til plattforma. Der vart eg bryskt avvist av ein ekstraordinært brysk mann. Det viste seg at på bussterminalen i Beograd må ein ikkje berre ha billett til bussen, men òg til sjølve plattforma, noko eg sjølvsagt ikkje hadde. Den bryske mannen grynta og peika megabryskt i retning av billettluka kor ein kunne løyse billett-til-plattform – ja, det var faktisk ei eiga luke kor plattformbillettar og ingenting anna enn plattformbillettar var å få kjøpt – men problemet var jo at eg allereie hadde veksla inn mine serbiske dinarar og difor ikkje hadde pengar til å kjøpe den lova plattformbilletten! Såleis måtte eg gå attende til vekslebua, veksle bosniske mark eg nettopp hadde veksla til meg tilbake til serbiske dinarar, gå til plattformbillettluka, kjøpe plattformbillett og deretter syne fram plattformbilletten til plattformas bryske vaktar, som aller nådigast lét meg passere. Bussen kom, eg betalte sjåføren for frakt av min bagasje og steig om bord, klar for åtte timars bussreise gjennom Eks-Jugoslavias indre. I byrjinga køyrde vi over serbisk sletteland, stadig med tettstader av varierande storleik på begge sider av vegen. Eg merka meg at i påfallande mange av desse tettstadene var det bygd nye, prangande kyrkjer, som gjennomgåande verka unødvendig store for tettstaden dei skulle betene, og eg undra meg over kven som hadde betalt for denne i dobbel forstand storslagne kyrkjeboomen, for eg såg få andre teikn til velstand her ute på landsbygda. Etter kvart tok vi av frå motorvegen, og via diverse småvegar krongla vi oss fram til grensa mot Bosnia. Eg hadde på førehand bekymra meg for denne grensepasseringa, for passet mitt er frå 2010, og personen som er avbilda i det liknar (gledeleg nok, for så vidt) slett ikkje på meg, og eg har fleire gonger opplevd problem ved grensepasseringar i både ut- og innland. («Er dette deg?» utbraut ein vantru tollbetjent på Gardermoen sist eg returnerte heim frå Ikkje-Schengen.) Faktisk hadde eg planlagt å skaffe nytt pass før eg la ut på denne reisa, men det viste seg at mitt lokale passkontor hadde så lang venteliste at dette var praktisk umogleg. Grensevaktene både på serbisk og på bosnisk side stirte olmt og mistenksamt på meg, men lét meg under tvil passere. Vel over i Bosnia byrja vi straks ei strabasiøs klatring oppover i fjellheimen, og ei ny bekymring byrja ta form i mitt sinn. Bussen var ein gamal bybuss av den typen ein kunne sjå føre seg at hadde traversert gatene i skandinaviske byar som Vejle, Uddevalla eller Sandnes på 1970-talet, men her var han altså sett inn i langtransport i særs tøft terreng. Jo høgare oppover vi klatra, jo klarare stod det føre meg at vi før eller sidan måtte ned igjen, og eg var alt anna enn overtydd om at «bremser» stod på denne bussens liste over fungerande utstyr. På turens toppunkt, 1500 meter over havet, kor sola strålte over den snødekte vidda, stoppa vi ved ein liten kafé kor sjåføren tok seg ein kaffikopp og vi andre nytta toalettet. Mellom mine (få) medpassasjerar på turen var ein kinesisk herre iført ein boblevest med det brasilianske fotballforbundets logo. Han nytta pausen til å spasere omkring på parkeringsplassen og fotografere slikt han fann fotografiverdig. Best som det var stoppa eit gamalt vrak av ein bil i vegkanten, og ut steig ein skjeggete kar iført one-piece og slalåmstøvlar. Han påkalla kinesarens merksemd, tok ein sjølvi i lag med han og sette seg deretter inn att i bilen og køyrde vidare. (I Sarajevo hamna eg på same hotell som kinesaren, men han var deprimert fordi han hadde gløymt att kameraet sitt på bussen og dermed mista hundrevis av fotografi, så eg våga ikkje spørje han om det underlege intermezzoet med one-piece-duden oppe på vidda.) Mine mistankar om bussens bremser var moglegvis fordomsfulle, men dei var ikkje ukorrekte. Eg skal ikkje plage lesaren med å skildre nedturen frå fjellheimen i detalj, i staden bed eg dykk alle om å sjå føre dykk at ein person køyrer snowboard gjennom eit vilt og vakkert vinterlandskap, men at i staden for eit snowboard har vedkomande ein buss. Min mentale tilstand under siste del av turen var mildt sagt ikkje adekvat, men då vi stoppa i ein liten by eit stykke utanfor Sarajevo, la eg likevel merke til ein plakat som forkynte konsert med den serbiske popstjerna Ceca aka Svetlana Ražnatović, kona til den førnemnde Željko Ražnatović aka Arkan. Då Ceca og Arkan gifta seg, var det sjølvsagt under storslege nasjonalistisk seremoniell. «Temaet» for bryllaupet var slaget ved Kosovo Polje i 1389, Arkan var kledd som ein serbisk hærførar og Ceca som ei av kvinnene som stelte dei såra. Han reid opp til hennar fars hus og bad om hennar hand, deretter forlangte faren at han etter gamal sed og skikk skulle syne seg dottera verdig ved å skyte eit eple ned frå dørkarmen med eit armbrøst. Han bomma på første forsøk, og på det andre, og det tredje, deretter gav han eit lite vink til ein falanks av sine berykta Tigrar – den paramilitære gruppa han i stor grad hadde rekruttert frå tribunane på Marakana, heimebanen til yndlingslaget Crvena Zvezda – som skaut eplet i fillebitar med sine kalasjnikovar. Eg fann det mildt sagt underleg at kona til ein (rett nok avdød) krigsforbrytar frå krigen i Bosnia skulle ha eit publikum i Bosnia, og måtte nok ei gong konstatere at eg forstod at eg ingenting forstod.

I Sarajevo fekk eg gjort svært lite fornuftig. Om det skuldast den låke luftkvaliteten, det bisart rikhaldige og for meg svært distanseskapande tilbodet av krigsturistiske ekskursjonar eller noko heilt anna, veit eg ikkje, men stort sett låg eg på hotellrommet og tenkte på Eirik Kvalfoss, denne uhyre sympatiske mannen frå Voss som vart olympisk meister i skiskyting her under leikane i 1984, den aller første idrettsprestasjonen eg kan hugse. Eg hadde på førehand tenkt å ta turen opp til Veliko Polje, kor skiskyttar-tevlingane under Sarajevo-OL fann stad, og som seinare, las eg på Internett, vart eit område av «major strategic importance» under den serbiske omleiringa av byen (1992–95), men då det kom til stykket, viste det seg at eg ikkje orka alt styret med å organisere ein slik tur. Det mest minneverdige som hende meg i Sarajevo, var illustrerande nok at eg kjøpte meg paraply. Eg var på veg ut ein sein ettermiddag for å få meg eit måltid mat då det brått byrja striregne. Ved hotellet låg nokre små salsbuer med eit vareutval som ikkje kan kategoriserast som anna enn «ymse», og eg dukka inn i ei av dei, både for å sleppe unna skybrotet og i håp om at bua skulle ha paraplyar til sals. Dét hadde dei. Men dei hadde tilsynelatande berre store paraplyar, og eg ville ha liten paraply. Ein liten, praktisk samanleggbar paraply eg kunne ha med meg i handbagasjen under mi vidare reise på Balkan, dét var det eg ville ha. Eg la fram saka for buas herskarinne, men ho kunne ikkje gjere anna enn å beklage på det sterkaste: Dei hadde berre store paraplyar, sa ho. Men så – som ved magi! – dukka det plutseleg opp ein annan kunde som tydelegvis hadde overhøyrt samtalen: Han hadde liten paraply og baud meg no å kjøpe den vesle paraplyen for slik småmynt eg måtte ha på meg. Eg gav han fem bosniske konverterbare mark, noko han verka umåteleg nøgd med, og gjekk deretter ut igjen i regnet. Dette var høgdepunktet under mitt opphald i Sarajevo. Neste morgon kl. 06:00 sat eg på toget til Doboj.

*

A og N flytta inn her då blokka var ny, på byrjinga av 1980-talet. Då hadde dei allereie sønene D og D, medan dottera M kom til verda eit par år seinare. Frå balkongen kan ein sjå ned på skulen dei alle tre gjekk på før familien måtte flykte frå Doboj. Då eg spør A om korleis dei som unge småbarnsforeldre hadde råd til å kjøpe eit så pass stort og den gongen topp moderne husvære, ristar ho lattermildt på hovudet. Dei trong ikkje kjøpe noko som helst, seier ho, dei fekk den nye heimen av arbeidsgjevaren hennar. For henne er dette eit perfekt eksempel på at det jugoslaviske samfunnet, i motsetjing til dagens bosnisk-hercegovinske samfunn, faktisk var eit samfunn som fungerte. Var du flink og viljug til å jobbe hardt, såg staten til at du kunne leve eit ordna, komfortabelt liv. A jobba i import/eksport-avdelinga i ein stor, statleg bank, medan N var skatteinspektør. Dei var mønsterborgarar av Jugoslavia – nett slik dei seinare skulle verte mønsterflyktningar i Noreg, som sjølve tok initiativ til å lære seg norsk og skaffe seg arbeid – intelligente og velutdanna menneske som slutta opp om den gjeldande samfunnsordninga og opplevde at dei fekk løn som fortent for det. Eg kan ikkje fri meg frå å tenkje at tilværet neppe kan ha vore like enkelt for alle som av ulike grunnar ikkje kunne eller ville innordne seg systemet, og vurderer å stille eit jugo-nostalgikritisk spørsmål eller to, men eg er gjest her og har vorte teken imot med ein venlegheit som verkeleg rører meg, så eg held tann for tunge.

Doboj har ikkje så mykje å by på kva gjeld klassiske turistattraksjonar, men på ei høgd over byen ligg ruinane av eit tyrkisk fort. N køyrer oss dit. Planen er at A og eg skal gå ein spasertur derfrå og attende til bykjernen. Medan vi køyrer, live-kommenterer A alt vi passerer langs vegen. Der ligg den katolske kyrkja, seier ho, og peiker på kyrkja. Ho vart sprengd av serbisk milits under krigen, men er bygd opp igjen no. Der ligg ein moské, seier ho, og peikar på moskéen. Han vart sprengd av serbisk milits under krigen, men er bygd opp igjen no. Vi stig ut av bilen, N gjer ein U-sving og køyrer attende til byen for å ta plass på stamkafeen. På veg opp mot fortet møter vi eit kjærastepar i slutten av tenåra tett slyngde om kvarandre. Dei er svært tydeleg rusa og mønstrar oss med openlys forakt i blikket, den godt vaksne kvinna i allvêrsjakke og hennar utidsmessig utsjåande vestlege gjest. (Eg har langt hår og skjegg, og det er det, så langt eg registrerer i løpet av nesten fire veker på reise i regionen, ingen menn under 50 nokon stad i det tidlegare Jugoslavia som har. Langt hår og skjegg er reservert avdanka rockarar og bohemtypar som sit på kafé med tallause koppar espresso og endå fleire sigarettar og drøymer om si tapte ungdomstid.) Kva tenkjer det unge paret om oss? Kan hende er det best å ikkje vite. Det gjer meg ingenting at dei foraktar meg, eg er trass alt turist og dermed forakteleg per se, men eg synest det er smertefullt å tenkje på at dei foraktar A, eg kan ikkje skjøne kvifor, dét har ho ikkje fortent. NARKOMANAR, ropar ho når dei har forsvunne. Ho slår ut med armane, som om ho påkallar ein gløymd guddom (eller kanskje aller helst Tito): Altfor mange. Det er forferdeleg.

For å kome til toppen av det gamle fortet må ein traversere ein smal, tilsynelatande vaklevoren mur. Eg synest det ser litt skummelt ut, men A sprett opp som ei fjellgeit, og eg kan jo ikkje vere dårlegare. Herifrå har vi utsyn over heile byen. Ved første augekast ser Doboj ut som ein by av om lag same storleik som min eigen heimby, men faktum er at Bryne har kring 11 000 innbyggjarar og Doboj over 70 000. Eg forstår at det som for mitt norske blikk liknar ein vanleg einebustad, her gjerne hyser både ein og to storfamiliar. Seinare, då vi er på veg nedover mot byen att, syner A meg barndomsheimen sin. Nesten alle som budde her var muslimar, seier ho. Men vi tenkte aldri på det på den tida. Lenger nede peikar ho ut eit anna hus. Han som budde der, var anti-Tito, seier ho og humrar konspiratorisk, og ein kort augneblink har ho blikket til ei tenåringsjente, som om berre det å nemne at nokon var anti-Tito, i seg sjølv er ei forboden og farleg og difor pirrande handling, snart førti år etter hans død. Vi går vidare. A snakkar på inn- og utpust, den eine historia etter den andre, den vesle historia innvevd i den store, bisarre, groteske, tragiske, tragikomiske, uforklarlege og (for meg, ikkje for henne) uforståelege soger frå dagleglivet i Doboj før, under og etter krigen, og alt medan vi går der, og ho pratar, og eg lyttar, skjønar eg at mykje av det eg no får høyre, er slikt eg aldri kan fortelje vidare. Ikkje fordi ho ville be meg om å ikkje gjere det – det er tydeleg at ho er svært glad for å kunne prate, og ho syner meg ein tillit eg ærleg talt ikkje har fortent, eller iallfall ikkje gjort noko for å gjere meg fortent til – men fordi ... Eg veit ikkje. Eg kom hit i håp om å forstå, og det eg kanskje omsider har forstått, er at sjølv om eg er i den privilegerte posisjonen at eg med ein viss legitimitet kan kalle meg «forfattar», er det ikkje slik at jorda og alt som fyller henne tilhøyrer meg. Det finst historier i denne verda eg ikkje har noko eigarskap til, dei er ikkje mine, og eg har ingen rett til å ta dei til meg i kraft av mitt arbeids natur. Viss eg fortalde dei opp att ganske enkelt fordi det er dramatiske historier som ut frå implisitte sjangerforventningar høyrer heime i eit reiseessay frå Balkan, ville eg handle ille. Vi handsamar gjerne vondskap som ein relativ, hypotetisk storleik, men faktum er at vondskap eksisterer, og å estetisere vondskapen i eit presumptivt forsøk på å «forstå» han er truleg vondskap i seg sjølv.

Etter ei lang og snirklete vandring returnerer vi omsider til høgblokka. A peikar på eit tomt lokale i førsteetasje, med knuste ruter og graffiti på veggane, og fortel at der var det ein sjakklubb for ungdom før i tida. For henne er dette opplagt eit symbol på dei forfallstider vi lever i: Der inne, kor sunn jugoslavisk ungdom ei gong kunne fordjupe seg i det edle sjakkspelet, kanskje den mest oppbyggjelege av alle oppbyggjelege aktivitetar, finst no berre eit tomrom ingen gidd å ta seg bryet med å fylle. Ho sukkar tungt. Vi tek heisen opp til husværet kor N ventar på oss, hentar bagasjen min og køyrer den korte vegen til hotellet. Det heiter Park Hotel Doboj og ligg, som namnet antydar, ved den vesle parken som utgjer det absolutte sentrum av det vesle sentrum i Doboj. Planen er å møtast igjen på restaurant om kvelden, slik at eg skal få oppleve tradisjonell bosnisk cuisine, men for augneblinken har eg eit sterkt behov for einsemd og stille kontemplasjon. Men straks eg kjem opp på rommet, går det opp for meg at eg har mista passet mitt! Eg har mista ein av dei få artefaktane den moderne reisande på Balkan ikkje på nokon måte kan ta seg råd til å miste, panikken grip meg, og eg byrjar straks å fantasere om dei rituelle audmjukingane eg vil verte gjenstand for på ambassaden i Sarajevo, endelause kranglar med regelryttarske byråkratar som, det kjenner eg meg allereie sikker på, retthaversk vil nekte meg eit mellombels pass, slik at eg vert nøydd til å trygle N om å smugle meg over grensa til Kroatia, dette medlemslandet i den lova Europeiske Unionen som eg kan ta meg heim til Noreg landevegen frå utan å måtte gå gjennom fleire passkontrollar. Eg kjenner eg byrjar få problem med å puste, tek heisen ned til resepsjonen og går ut, står på plassen framføre hotellet, freistar å trekkje inn frisk luft, medan eg heile tida spør meg sjølv korleis i helvete dette kan vere mogleg, kor og når og på kva vis og kvifor presterte eg å miste passet, men eg finn ikkje noko som så mykje som liknar på eit fornuftig svar. Då eg kjem inn igjen, oppdagar eg at den unge kvinna i resepsjonen står og vinkar, men eg kan ikkje skjøne kva i all verda det er ho vil meg, det passar meg svært dårleg å måtte prate med resepsjonspersonalet i denne prekære situasjonen, og eg er mest freista til berre å oversjå henne, men eg er diverre ein høfleg mann og vinkinga hennar er så pass insisterande at eg ikkje opplever at eg har noko val, og ruslar svært motviljug bort til resepsjonsskranken. Med eit smil rekkjer den unge kvinna meg passet eg har gløymt i resepsjonen under innsjekkinga. Eg returnerer til rommet.

Intermessoet med det innbilt forsvunne passet gjer meg svært ille til mote. Eg må erkjenne at eg ikkje berre er letta, men faktisk òg skuffa over at det forsvunne passet likevel ikkje var forsvunne. Viss eg verkeleg hadde mista passet, ville det vore svært upraktisk, det ville kosta meg mykje tid og pengar og betydelege sjelekvalar, men på den andre sida ville det òg vore ei faktisk erfaring, noko verkeleg som hadde hendt, og som synte at det å vere på reise ikkje er utan risikoar, sjølv ikkje i Europa i det tjueførste hundreåret. Sagt på ein annan måte: Å miste passet ville vore krise for meg som reisande, men potensielt svært gunstig for det som er grunnen til at eg er på reise, nemleg reiseessayet eg har tatt på meg å skrive. Når passet no viste seg å ikkje vere mista likevel, vert det derimot nok eit eksempel på det trivielle ved denne reisa, det trivielle ved ei kvar reise, det trivielle ved sjølve idéen om å reise, den reint ut sagt bisarre vrangførestillinga om at reiser på eit eller anna vis fungerer medvitsutvidande, trass i at dei sjeldan eller aldri gjer det. Samstundes er eg jo klar over at dette er tankar eg berre er i stand til å gjere meg fordi eg ikkje har mista passet likevel! For ein halvtime sidan, då eg var heilagt overtydd om at eg faktisk hadde mista det, kunne eg ikkje brydd meg mindre om det eventuelt autentiske eller transcendentale aspektet ved miste-passet-erfaringar. Que sjølvforakt. Eg har ofte, på denne reisa og andre, stilt meg spørsmålet: Kvifor likar eg eigentleg å reise? For nøkternt vurdert burde eg ikkje dét. Den kompetente reisande er flink til å a) planleggje, b) vere spontan eller c) begge delar, men eg kan ganske enkelt ikkje fordra verken planlegging eller spontanitet, og ei kvar reise burde difor strengt tatt vere eit mareritt for meg. Likevel reiser eg så ofte eg kan, og når eg ikkje er på reise, ser eg alltid med forventning fram til å reise igjen. Tidlegare i dag, då eg sat i stova i høgblokka under det jugoslaviske flagget og drakk bosnisk kaffi medan morgonsola skein inn vindauga, kjende eg eit blaff av lukke, ei plutseleg frigjerande kjensle av at eg hadde nådd fram til målet for mi reise, og at reisa difor hadde meining, men no er denne kjensla borte, og eg veit ikkje om ho kjem igjen.

Restauranten A og N har valt, ligg i eit kjøpesenter i utkanten av byen og er så stor at han verkar nærast folketom då vi kjem dit i sjutida om kvelden, trass i at det ved nærare ettersyn er minst tre dusin gjester der. Interiørarkitekten har gått all in for eit maritimt tema, noko som synest svært malplassert med tanke både på Doboj si geografiske plassering og på etablissementets tungt kjøtbaserte meny. Medan vi studerer sistnemnde, fortel A ein anekdote frå jugoslavisk tid om då ho og nokre kollegaer frå banken var ute for å ete i lag. Servitøren oppfatta namnet hennar og gjorde eit poeng av at ho, som muslim, bestilte ein rett med svinekjøt, til kva ho svara: Ja, men eg er TITO sin muslim! Heile det føderale jugoslaviske idealet oppsummert i ei restaurantbestilling, der altså. Eg kan ikkje nekte for at eg er imponert. Medan vi ventar på maten, freistar eg å spørje om faren til N, som var oberst i den jugoslaviske hæren. Han kom seinare til Bryne og levde til han var 90 år. Eg hugsar han godt. Ein rakrygga, alltid velkledd mann, i dobbelspent dress med vest og blankpussa skor. A og N vert lattermilde då dei mimrar om bilen hans, som han var inntil det absurde pertentleg i reinhaldet av og aldri lånte vekk til nokon. Men om det eg lurar aller mest på, nemleg kva ei oberststilling i den jugoslaviske hæren innebar i dagleglivet, seier dei lite, og eg vågar ikkje vere for pågåande. Derimot får eg på vegner av det norske folk lov til å ta imot ein lovsong til Thorvald Stoltenberg! Han var ein sann ven av Jugoslavia og talte dessutan utmerkt serbisk, får eg høyre. Son hans (som fleire gonger i løpet av mitt opphald i landet opptrer i bosniske medium i ein eller annan NATO-relatert samanheng) er òg absolutt ein kjekk gut. Måltidet er særs velsmakande og sjølvsagt gigantisk. Eg er takksam for den gjestfridomen A og N gjennom heile dagen har synt meg, og vil gjerne betale for gildet, og sjølv om det anar meg at det vil verte alt anna enn enkelt å få gjennomslag for dette forslaget, er eg mentalt innstilt på å insistere med all mi retoriske kraft. Men diverre gjer eg eit fatalt mistak. Så måltidet er over, handlar eg i pakt med min natur og tek ein tur på toalettet, og då eg kjem tilbake, er rekninga sjølvsagt for lengst gjort opp, og uansett kva eg seier, blånektar N på hjartelegaste vis å ta imot ein einaste mark frå meg. Akk, så naiv kan ein vere!

*

Neste morgon tek eg toget attende til Sarajevo og derfrå vidare til Mostar. Sistnemnde jernbanestrekning skal vere spektakulær, men det er desember og mørket fell tidleg på. Frå jernbanestasjonen tek eg ein taxi til hotellet. Det er mørkt og tilsynelatande stengt. Etter å ha ringt på ei dørklokke mangfaldige gonger, får eg likevel kontakt med den unge mannen som agerer som resepsjonist. Han registrerer meg, eg får eit rom og ein nøkkel til rommet, eg legg meg og sovnar straks og søv i tolv draumelause timar. Ved frukosten neste morgon har eg selskap av eit eldre svensk par med puddel. Ho les høgt frå Tripadvisor-vurderingar av lokale restaurantar, han seier påfallande ofte «Jaha», og puddelen spring fram og attende og spjåkar seg ut for hotellpersonalet. Eg kjenner ikkje noko behov for å opphalde meg i frukostsalen lenger enn strengt nødvendig og går ut. Mostar, skal det vise seg, er den einaste staden eg vitjar på denne reisa som lever opp til sitt rykte som turistattraksjon sjølv utanfor turistsesongen. Gamlebyen består i sin heilskap av vekslebuer med skandaløse vekslingskursar, tacky suvenirsjapper, tredjerangs restaurantar med førsterangs turistprisar og eit direkte grotesk tal på «wartime exhibitions» som falbyr kvarandre i eit desperat og kvalmande forsøk på å tene ein kjapp mark eller tre gjennom å kommersialisere nasjonens moderne lidingshistorie. Alt før eg når fram til den berømte brua, har eg byrja tenkje at Mostar gjorde seg sjølv ei bjørneteneste ved å byggje henne opp igjen. Eg er klar over at eg sjølv er turist, og at det som turist er moralsk utillateleg å tillate seg å føle avsky overfor det som tiltrekkjer seg (andre) turistar, men eg kan ikkje for det: Eg avskyr dette. Eg går attende til hotellet, gram i hu. (Seinare, etter mørkets frambrot, returnerer eg til brua, no smakfullt opplyst og mennesketom forutan meg. Eg vil så gjerne kunne sjå denne brua som det ho er og er meint å vere, eit meisterverk av ingeniørkunst og menneskeleg vågemot, eit kraftfullt symbol på eit samfunns gjenoppstode etter årelang, vitlaus brutalitet, og eg ser det, auga mine ser det, men eg sjølv klarar ikkje å anerkjenne det auga mine ser, og alt eg sit att med er eit stikk av vondt samvit, for ikkje å seie sorg, over at eit førsteinntrykk ikkje lèt seg viske ut.)

Eit spørsmål eg i mitt stille sinn har bala med under heile denne reisa, og som eg held fram å bale med då eg legg ut på den fem timar lange bussreisa frå Mostar til Split, er spørsmålet om det eg i all min beklagelege språkfattigdom må kalle moderne reisers natur. Reiser på Balkan inneheld stadig enkelte old-school-element som i all hovudsak har forsvunne i Vest-Europa – som papirbillettar eller dei gamle konene som med haukeblikk vaktar dei offentlege toaletta på bussterminalar og jernbanestasjonar – men slike arkaiske detaljar endrar ikkje hovudinntrykket, som er at ei reise er ei reise er ei reise er ei reise, som Gertrude Stein ville sagt. Eg kan sjekke buss- og togtider på Internett (sjølv om ikkje alle transportselskap har like oppdatert informasjon). Mitt neste hotell er eit tastetrykk unna, og sjølv om eg fordi eg er den eg er, alltid bestiller i siste liten, er det aldri noko problem å finne ein stad å overnatte, iallfall ikkje på denne tida av året. Alle som arbeider i ein bransje kor ein kan kome i skade for å kome i kontakt med turistar, kan iallfall litt (og ofte godt) engelsk, så risikoen for at eg skal mislukkast i å gjere meg forstått, er minimal. Sist, men ikkje minst kan eg kontinuerleg vere i kontakt med det heimlege kvardagsliv eg teoretisk sett er «bortreist» frå: Treng eg å diskutere eit profesjonelt spørsmål med ein av mine oppdragsgjevarar, har eg e-post; har eg lyst til å sjå familie og vener, har eg Skype; føler eg for å dele ein av mine talrike trivielle observasjonar med mine følgjarar i sosiale medium, er det wi-fi praktisk tala overalt. Å vere på reise minner såleis mistenkjeleg om ikkje å vere på reise. Ja, eg forflyttar meg oftare og over lengre strekningar. Ja, eg et betydeleg oftare på restaurant. Ja, eg brukar noko meir tid åleine enn kva eg vanlegvis gjer. Men alt i alt er ikkje skilnaden så stor. Til og med det som verkar som det viktigaste og mest minneverdige med denne reisa, nemleg samtalane med A og N i Doboj, kunne eg like gjerne fått opplevd ved å ta Sørlandsbanen heim til Bryne. Eller forresten – dét er kanskje ikkje heilt sant: Dei vart så rørande glade for at eg kom for å vitje dei, og den gleda hadde kanskje ikkje vore heilt den same om åstaden hadde vore ein annan? Ja, kanskje er det den turen til Doboj som gjev denne reisa meining, som tilfører eit anna og viktigare perspektiv enn det banale faktum at eg i fleire veker reint fysisk har opphalde meg på andre stader enn dei stadene eg kallar «heime», og at eg idet vi kryssar grensa til Kroatia kan skryte av å ha vitja tre land eg ikkje hadde vitja tidlegare? Dét er det håpet eg stadig klamrar meg til.

Vi kan sjå havet, og eg tilstår at eg kjenner meg letta. Eg vaks trass alt opp på Bryne, nokre få kilometer frå jærstrendene, og sjølv om eg i vaksen alder har lært meg å verdsetje både vidde, fjell og dal, meiner eg stadig at det djupast sett er naturstridig å opphalde seg i innlandslandskap over tid. Då bussen når Split, viser det seg at i Split ligg både bussterminalen og jernbanestasjonen rett ved ferjekaien, nett som i Kristiansand. Eg seier ikkje at Split er det kroatiske Kristiansand, men det er umogleg å ikkje merke seg at det herifrå mellom anna går ferje til Ancona, som heilt opplagt er det italienske Hirtshals. Det regnar. Eg går for å finne hotellet. Det ligg inne i det gamle diokletianske palasset, og eg er den einaste gjesten. Om kvelden dinerer eg åleine i hotellrestauranten. Eg er ein av desse som freistar å kutte ut kjøt, og i Serbia og Bosnia medførte dette eit til tider nokså einsidig kosthald: pizza margherita og pasta med soppsaus rund baut. No som eg omsider er ved kysten, håpar eg å kunne nyte havets gode. Eg endar med ein risotto med reker og blåskjel og parmesan-iskrem(!). Risottoen i seg sjølv er diverre makabert salt, men parmesan-is syner seg å vere eit overraskande levedyktig konsept. Eg drikk tre liter vatn før eg går til sengs, og det vert kveld, og det vert morgon neste dag.

Sola skin, det er femten varmegrader, og eg spaserer langs strandpromenaden i Split, kor einkvan har gjort seg stor flid med å gravere namn, idrettsgrein og årstal for prestasjonane til alle byens olympiske medaljørar inn i steinhellene. Ballidrettane dominerer. Fotball. Tennis. Basket. Vasspolo. Av ein eller annan grunn kjem eg til å tenkje på at Christian Tybring-Gjedde har vore norsk meister i vasspolo, og skundar meg vidare for å tenkje på noko anna. Eg finn ein liten kafé. Set meg utandørs. Bestiller espresso. Over høgtalaranlegget lyder songar frå den store amerikanske julepopulærmusikkskatten. Som alltid i lite juleaktige omgjevnader har dette ein viss framandgjerande effekt, og i dette tilfellet opplever eg av årsaker eg ikkje heilt kan gjere greie for, denne framandgjerande effekten som utsøkt behageleg. Eg sit her og freistar å formulere ei fyndig avvising av den største av alle klisjéar om det å reise, nemleg at ei kvar reise djupast sett er ei reise heim. Eg kjenner meg, høgst uventa, fredsæl, ja lukkeleg, og har ikkje tenkt meg verken heim eller nokon annan stad. Men så, med sjokkerande brutalitet, vert den vederkvegande amerikanske julemusikken broten av og erstatta av den berømte og berykta moldovisk-rumenske eurodance-schlägeren «Dragostea Din Tei», og eg reiser meg, legg ein pengesetel på bordet, og forlèt kaféen og strandpromenaden så hurtig som eg er i stand til.