Mobilis in mobile

Alt er vatn.
Thales frå Milet

Kvifor spør du om namnet mitt?
Det er eit underfullt namn.
Domarane 13.18

«Verne is the Homer of the nineteenth century»¹ skriv den britiske litteraturprofessoren og Verne-forskaren Andrew Martin. Kva innebér ei slik utsegn? Det homeriske hjå Verne gjev seg til kjenne på mange vis, men kan hende framfor alt i det faktum at så mange av forteljingane hans, ofte assistert av adapsjonar til modernitets-orienterte kunstformer som teikneserie og film, har transcendert sitt eige opphav og slik sett i våre dagar er å forstå som intertekstuelle myter; snarare enn som litterære verk. (Debatten om skilnaden mellom det eine og det andre får takast ved eit anna høve). I den teksten det hovudsakleg skal handle om her, En verdensomseiling under havet (1869), finn vi eit tidleg døme på at Verne sjølv truleg ikkje var heilt utan medvit om at ei slik forståing av forfattarskapet skulle kunne utvikle seg. Tidleg i romanen finst nemleg ein direkte referanse til «den fryktinngytende hvite hvalen»² Moby Dick, som gjennom Herman Melvilles roman ved same namn (1851), har oppnådd ein tilsvarande mytestatus som mange av Vernes bøker.³ Det interessante er at når Verne refererer til Moby Dick, er det ikkje som samtidsroman, men snarare i form av ei attforteljing av fiksjonen som myte, legende, folketru, som slik sett er i slekt med den delvis folkelege, delvis medieskapte, mytologien om eit mystisk undervatnsvesen som etter kvart veks fram i Vernes eigen tekst.

En verdensomseiling under havet opnar slik:

I året 1866 ble folk både i Europa og Amerika oppskaket av et besynderlig og uforklarlig fenomen. Det var særlig blant sjøfolk begivenheten vakte oppsikt, men snart ble de villeste rykter utspredt i havnebyene og gjorde til slutt alle mennesker urolige. I begynnelsen hadde det bare vært enkelte skippere og redere som interesserte seg alvorlig for saken, etter hvert ble også forretningsstanden nødt til å regne med det mystiske fenomenet, og til slutt måtte de forskjellige lands regjeringer ta hele spørsmålet opp. […] Det som var skjedd, var at en rekke skip hadde møtt «noe forferdelig stort» ute på havet. Det var langt, spisst og rundt, av og til selvlysende, og uendelig mye større og hurtigere enn en hval.⁴

Vidare følgjer ein katalog over observasjonar av fenomenet, samt eit samandrag av den transatlantiske debatten om kva fenomenet kan tenkast å vere. Det syner seg at det finst to hovudhypoteser omkring dette. Den første, som vi kan kalle urtidshypotesen, går ut på at det må dreie seg om eit gigantisk sjøuhyre, ein sjølvlysande kval, ei fortidslevning frå dei store havdjup, medan den andre, modernitetshypotesen, hevdar at det snarare er snakk om ein såkalla audeleggjingsmaskin, i form av ein «undervannsbåt med et usannsynlig kraftig maskineri».⁵

Det syner seg etter kvart at forteljaren i Vernes tekst er «den ærede professor Aronnax fra det Naturhistoriske Museum i Paris».⁶ Han har utgjeve eit vitskapleg verk med tittelen De store havdyps hemmeligheter, og er såleis å rekne for ein autoritet på området. Professor Aronnax er, som venteleg hjå Verne, ein mann med (i overkant) sterk tru på den saliggjerande verknaden av kunnskap og folkeopplysing. I frustrasjon over den folkelege vankunne om livet i havet generelt, og det manglande vitskaplege nivået i kjempekval/ubåt-debatten spesielt, har han difor skrive ein artikkel kor han gjennomgår dei ulike hypotesene om den underlege skapnaden i havet. Konklusjonen hans er som følgjer:

Etter at alle andre teorier er blitt forkastet» […] må man nødvendigvis innrømme at det eksisterer et havdyr av hittil ukjent styrke og størrelse. Vi vet nesten ingenting om de store havdypene. Vi kan ikke nå dem med de dypvannslodd vi har til rådighet. Hva foregår der nede i disse avgrunnene? Hva er det for slags vesener som oppholder seg og greier å oppholde seg halvannen kilometer under havoverflaten? Hva slags organisme har disse dyrene? Man kan nesten ikke gjette seg til det. Men la meg stille problemet slik: Enten kjenner vi alle de forskjellige vesener som holder til på vår klode, eller så kjenner vi dem ikke.⁷

Dette er òg konklusjonen til styresmaktene, både i Europa og i USA, der professoren ved romanens opning tilfeldigvis oppheld seg. Både den vitskaplege og den politiske eliten sluttar seg med andre ord til urtidshypotesen, og ein avgjer difor, i modernitetens namn, at sjøuhyret skal og må uskadeleggjerast, «av hensyn til samferdselen og handelen».⁸ Ironien i denne siste utsegna er kan hende ikkje særleg subtil, men bryt om ikkje anna klart med den konvensjonelle oppfatninga av Verne som ukritisk utviklingsoptimist og vestleg sivilisasjons-apologet,⁹ samstundes som ho klargjer grunnen for den modernitets- og imperialismekritikken som kjem til syne seinare i teksten. Kor om allting er: Ein ekspedisjon til fjerne farvatn vert planlagt for å skulle kunne frigjere verda og marknadsmekanismane frå dette namnlause trugsmålet, og professor Aronnax vert tilboden plass om bord som uavhengig observatør. I forlenginga av Moby Dick-referansen er det verd å merke seg at ein nærast kapteinahabsk fanatisme raskt gjer seg gjeldande hjå ekspedisjonens medlemmer; til og med hjå den elles så nøkterne vitskapsmannen professor Aronnax:

Tre sekunder før jeg hadde fått Hobsons brev, tenkte jeg ikke mer på å forfølge narhvalen enn på å finne Nordvest-passasjen. Tre sekunder etter at jeg hadde lest marinesekretærens brev, forsto jeg at mitt virkelige kall og mitt eneste mål her i livet var å jage narhvalen og befri verden for dette foruroligende uhyret.¹⁰

På dette tidspunktet er det naudsynt å føregripe handlinga i Vernes tekst: Ekspedisjonen finn etter kvart «det foruroligende uhyret» i Stillehavet og tek opp jakta på det. Under jakta vert professoren skylt over bord, i lag med sin tenar, Conseil¹¹, og den kanadiske kvalfangaren Ned Land; «harpunerenes konge». Dei oppdagar, til si undring, at det såkalla uhyret faktisk er ein ubåt, Nautilus, før dei vert tekne til fange av maskerte menn og etter kvart introdusert for den gåtefulle kaptein Nemo; havets herskar.

Kven er kaptein Nemo? Han presenterer seg sjølv på følgjande vis:

«Herr Aronnax», sa kapteinen med ettertrykk. Jeg er ikke hva De kaller et sivilisert menneske! Jeg har brutt med hele det menneskelige samfunn, og det av grunner som bare jeg selv har rett til å bedømme. Jeg adlyder altså ikke samfunnets lover, og jeg ber Dem om ikke å komme trekkende med dem overfor meg.¹²

Dersom vi følgjer Andrew Martins tese om Verne som ein Homer for det nittande hundreåret, vert det naturleg å lese En verdensomseiling under havet som ei radikal, ja nærast dekonstruktiv, reversering av Odyssevs-myten. Odysséen handlar, som kjend, i det store og det heile om ein mann som, via tallause omvegar og ved hjelp av alle tenkelege midlar, freistar å finne vegen heim. Motsett handlar En verdensomseiling … om ein mann som ikkje lenger har nokon heim, og som difor freistar å flykte frå det såkalla siviliserte samfunnet, noko som syner seg vanskeleg, fordi han, utan å ynskje det, gjennom ei rad ulukkelege hendingar, kjem til å skape eit inntrykk av at han angrip det han ynskjer å flykte frå, noko som skaper ubalanse i det imperiale systemet han hatar, og som i sin tur gjer han sjølv til eit angrepsmål. Ikkje desto mindre er Nemo viss på å skulle kunne finne sin fridom i havet:

«De elsker havet, kaptein Nemo?» «Ja, havet, dette veldige element, som dekker sju tiendedeler av jordens overflate, er alt for meg, Havluften er ren og sunn. Havet er en veldig ørken hvor mennesket aldri er ensomt, men alltid omgitt av liv. Der finnes naturens tre riker, dyreriket, planteriket og mineralriket. Havet er naturens store reservoar. Livet på jorden har begynt i havet og kommer til å slutte der. Der er den store ro og stillhet. Havet tilhører ikke despotene, adlyder ikke diktatorene. På dets overflate kan de riktignok kjempe om makten, tilintetgjøre hverandre og vise all jordens grusomhet. Men man behøver ikke komme mange meter ned, før deres makt opphører. I havet er jeg fri, der eksisterer det ingen herrer!»¹³

Michel Foucault hevdar at alle former for motstand mot det beståande djupast sett er både nytte- og meiningslaus, fordi all handling, eller mangel på handling, uansett vert ein del av det herskande maktapparatet sin diskursive strategi for tilinkjegjering av den same motstanden.¹⁴ Kaptein Nemo ser på seg sjølv som det friaste av alle menneske, men er, som vi skal sjå, ikkje desto mindre på sett og vis ein fange av den ovanfor nemnde diskursive sjølvmotseiinga.

Odyssevs møter motstand frå gudar og andre mytologiske storleikar i sitt forsøk på å kome heim til Ithaka. I En verdensomseiling …, derimot, er Gud, både med stor og liten g, (tilsynelatande) fullstendig fråverande. Den plassen det guddomelege og mytologiske har hjå Homer, er hjå Verne overteken av vitskapen, teknologien og, i ein viss forstand, naturen. Nautilus er eit høgteknologisk vidunder, eineståande i sitt slag, men bygd med den målsetjinga å skulle kunne hjelpe sin skapar å frigjere seg frå eit samfunn kor teknologi, rasjonalitet, marknadstenking, kort sagt alt det som kan kategoriserast under omgrepet «framsteg», spelar ei stadig viktigare og meir avgjerande rolle. Naturen, representert gjennom havet, forsyner Nautilus og mannskapet om bord med alt dei treng, frå mat og klede til drivstoff og elektrisitet – men er samstundes, på ulike vis, fleire gonger nær ved å øydeleggje ubåten.

Historia om Kaptein Nemo er full av slike paradoks: Han foraktar sivilisasjonen og (særleg) imperialismen, men dei grunnleggjande strukturane i den verda han har skapt for seg sjølv er namngjevne på det klassiske imperiespråket latin: Nautilus er derivert frå det greske nautilos som tyder sjømann, siglar, og er òg namnet på eit blautdyr innafor molluskfamilien. Mottoet om bord er mobilis in mobile – bevegeleg i det bevegelege. Sjølv kaptein Nemos eige namn inngår i den imperiale strukturen; nemo tyder ingen på latin. Her finn vi nok ein homerisk parallell. I Odysséens niande song vert Odyssevs teken til fange av ein kyklop, Polyfémos, som spør etter namnet hans:

«Siden du spør meg, kyklop, om mitt velkjente navn, skal jeg si det.
Skjenk meg da også som gjest den gave du lovet så vennlig.
«Ingen» er navnet jeg bærer. De kaller meg «Ingen» der hjemme.
Både min mor og min far og vennene alle tilhope.»¹⁵

For å fri seg sjølv frå fangenskapet freistar Odyssevs å stikke ut Polyfémos' auge. Men kyklopen skrik ut si smerte, så dei andre kyklopane på øya høyrer det, og kjem ilande til hóla hans:

«Si, Polyfémos, hva piner deg slik at du skriker så høylydt
nu i den hellige natt og gjør at vi ikke får sove?
Svar oss! Det er da vel ei noen dødelig mann som vil røve
fra deg ditt fe eller drepe deg selv med vold eller renker?»
Svarte da straks fra sin hule det veldige troll Polyfémos:
«Ingen vil drepe meg, venner, med list og ikke med voldsferd.»
Jettene svarte ham da med vingede ord på hans tale:
«Ja, dersom ingen vil gjøre deg ondt i din enslige hule,
må det vel være ulegelig sott som Zevs monne sende.
Da må du be til din far, den mektige hersker Poseidon.»¹⁶

Odyssevs slepp unna fangenskapet. På same måte ser vi i En verdensomseiling … ein tilsvarande strategi: Kaptein Nemo freistar å frigjere seg frå det menneskelege samfunnet gjennom å fornekte sin eigen identitet. Men så lett er det sjølvsagt ikkje. Det menneskelege (under)medvitet er ein langt meir uføreseieleg fiende enn sjølv den mest fryktinngytande kyklop.

Som vi veit er overmot, hybris, ei viktig årsak, ja; kan hende sjølve hovudårsaka til at det tek Oddysevs ti år å kome heim til Ithaka frå Troja. Kyklop-sekvensen gjev óg eit døme på dette: Etter å ved hjelp av list ha lukkast i å flykte frå Polyfémos, er Oddysevs så nøgd med seg sjølv at han opplever det som maktpåliggjande å informere kyklopen om kven det er som har lurt han, og ropar difor ut namnet sitt i det han siglar vekk frå øya. Polyfémos fortel dette vidare til Poseidon, som vert rasande når han får høyre om Odyssevs' renkespel, og legg alle slags hindringar i vegen for han. Kaptein Nemo lid ikkje under den same (sjølv)destruktive trongen til å gjere sine bragder kjende for verda, men, som vi etter kvart skal sjå, deler han med Oddysevs ein ikkje uvesentleg arroganse, som, etter kvart som forteljinga skrid fram, skal syne seg å få fatale følgjer. Nemo si sjølvoppfatning framsyner ein svært splitta personlegdom: På den eine sida er han eit urettmessig undertrykt subjekt som har mista alt. På den andre sida er han eit uovervinneleg universalgeni. På nærast nietszcheansk vis har han difor utvikla ei übermensch-aktig tru ikkje bare på at han er (moralsk) uovervinneleg, men og på at denne eigenskapen gjev han ein særskild rett, og difor plikt, til å setje seg utover samfunnets vedtekne normer – Her ser vi at moderniteten for alvor gjer seg gjeldande hjå Verne: Kaptein Nemo fjernar seg frå Oddysevs og nærmar seg Raskolnikov.

Om bord i Nautilus finst eit bibliotek med 12 000 bøker. Kaptein Nemo seier:

Bøkene her er det eneste som forbinder meg med jorden. Ellers har verden opphørt å eksistere for meg fra den dag «Nautilus» for første gang dukket ned under havflaten. Den dagen kjøpte jeg mine siste bøker og aviser, og vil nå gjerne tro at menneskeheten siden dengang hverken har tenkt eller skrevet.¹⁷

Med desse orda tek verdsomseilinga til: Nautilus seglar gjennom Stillehavet, det Indiske Hav, vitjar Ny-Guinea og Sri Lanka, seglar kring den Arabiske Halvøya og inn i Raudehavet, kor kaptein Nemo påviser ein underjordisk kanal som fører under Suezneset til Middelhavet.¹⁸ Dei dreg deretter mellom anna til Sargassohavet, Antarktis, Kapp Horn, Amasonas. Den til vanleg så minutiøst faktaorienterte Verne gjev slepp på alle sine hemningar og legg til og med inn ein nattleg sightseeing til det sagnomsuste Atlantis!

Kaptein Nemo fortel så lite som mogleg om seg sjølv og om lagnaden sin. Men det vert etter kvart tydeleg at han, då han påsto at ingenting anna enn bøker forbind han med livet på (land)jorda, ikkje tala heilt sant. Dei tre (ufrivillige) passasjerane kan i det daglege bevege seg fritt om bord, men vert óg ved fleire høve innelåst utan nærare forklaring. Mykje tyder på at Nautilus framleis vert jakta på, ikkje berre av den amerikanske ekspedisjonen, men óg av andre, ukjende motstandarar.

På havbotnen utanfor kysten av Spania får professor Aronnax uventa vite kor kaptein Nemo hentar sin – etter eiga utsegn – umåtelege rikdom frå:

Det virket som om havet var ladet med elektrisk lys i flere kilometers omkrets. Jeg kunne se sandbunnen helt tydelig og klart. Iført dykkerdrakter var en del av mannskapet på «Nautilus» i ferd med å rydde unna råtne tønner og kister uten bunn, i en haug av svarte vrakrester. Mengder av gull-og sølvstykker, hele floder av piastre og smykker strømmet ut av disse tønnene og kistene og hopet seg opp på sanden. Gang på gang bar matrosene svære bører om bord. Nå skjønte jeg. Her hadde den spanske regjerings dyrebare gallioner sunket. Hit var det altså kaptein Nemo kom og hentet sine millioner etter hvert som han trengte dem. Han alene var arvtager til disse fantastiske rikdommene av gull og sølv som spanjerne hadde røvet fra inkafolket.¹⁹

Her finn vi det definerande paradokset i forteljinga om kaptein Nemo: Han er ein fiende av sivilisasjonen, framstegstanken og imperialismen, men den rikdomen som har gjort det mogleg for han å bryte med samfunnet, er ikkje anna enn eit resultat av historiske handlingar som vart mogleggjorte gjennom den imperialistiske røyndomsforståinga. Det kan sjå ut til at vi må gjeve Foucault rett i sin tese om at det er umogleg å gjere motstand mot noko som helst, utan samstundes å (ufrivillig) legitimere det ein ynskjer å gjere motstand mot. Dette ser vi óg i følgjene av kapteinen sitt forsøk på å frigjere seg sjølv frå verda: Han bygg Nautilus og forlet landjorda for godt, men rapportane om det underlege undervatnsfenomenet sprer frykt mellom folk både på land og på hav, og rettferdiggjer slik dei voldshandlingane som vert retta mot Nemo frå det samfunnet han ikkje lenger ynskjer å ha noko med å gjere.

Er det no elles eigentleg sant at han ikkje ynskjer å ha noko med samfunnet å gjere? Det er i alle fall tydeleg at han er langt meir ambivalent på dette området enn han innleiingsvis har villa gjeve inntrykk av:

«Visste De at det fantes så store rikdommer i havet, herr professor?» spurte han smilende.
[…]
«For mitt vedkommende beklager jeg [på vegne av] de tusener av fattige og ulykkelige som ville hatt glede og nytte av disse rikdommene hvis de var blitt rettferdig fordelt. Som det nå er, ligger jo pengene der til ingen nytte.»
«Til ingen nytte! Sa kaptein Nemo heftig. «Tror De virkelig disse rikdommene går tapt når jeg tar vare på dem! Tror De det er for min egen fornøyelses skyld jeg gjør meg det bryet å hente dem opp av havet? Hvem har sagt at jeg ikke bruker dem til nytte for andre? Tror De ikke jeg vet at det fins mennesker som lir vondt her på jorden, raser som blir forfulgt, ulykkelige som trenger hjelp, ofre som må hevnes? Begriper De ikke…»
Kaptein Nemo brøt av, kanskje angret han at han hadde sagt for mye. Men jeg begrep. Hva det enn var som tvang ham til å søke uavhengighet og frihet under havet, så var han fremdeles et menneske – et menneske som kjempet for å lindre andres nød!²⁰

Men vi får ikkje vite noko meir om kva slags politiske aktivitetar kapteinen (eventuelt) finansierer i det samfunnet han sjølv har forlate. Han trekk seg gradvis attende, både frå professoren og frå sitt eige mannskap. I lange periodar er nærveret hans berre merkbart når han spelar orgel om natta. Samstundes legg «passasjerane» planar for korleis dei skal kunne unnsleppe frå Nautilus. Vi får ei kjensle av at ei avgjerande hending nærmar seg. I den Engelske Kanalen møter dei eit skip, det vert skote frå dekk, og kaptein Nemo tek ei dramatisk avgjerd:

«Kaptein,» ropte jeg, «har De tenkt å angripe skipet?»
«Jeg skal senke det, min herre», svarte kaptein Nemo.
«Det gjør De ikke!» ropte jeg.
«Jeg skal gjøre det!» svarte han iskaldt. «Det er ikke noe De har rett til å dømme om. Egentlig burde De ikke fått se det De har sett i dag. Gå under dekk! Jeg kommer snart til å angripe!»
«Men hva er det for et skip»
«Så De vet ikke det? Det er iallfall bra at De ikke vet hvilken nasjon det tilhører. Gå under dekk nå!
[…]
Jeg ville gjøre et siste forsøk på å få ham til å la være å angripe. Men jeg hadde ikke før åpnet munnen, før han ba meg tie stille.
«Det er jeg som har retten på min side,» fortsatte han. «Jeg er den undertrykte, og der borte ser De undertrykkeren. Det er takket være ham jeg har mistet alt jeg har elsket og æret – fedreland, hustru, barn, mor og far! Alt har jeg mistet! Det skipet der borte representerer alt det jeg hater!»²¹

Kaptein Nemo senker skipet og fullbyrdar hemnen sin. Men har han ikkje samstundes synt for seg sjølv at heile frigjeringsprosjektet når alt kjem til alt er destruktivt og nyttelaust? Det er diverre vanskeleg å lese noko meir inn i denne delen av teksten, enn den relativt banale innsikten om at uansett kor langt vekk ein flykter, så kan ein ikkje flykte frå seg sjølv. Hemn-sekvensen fungerer (delvis) som forklaring på kapteinen sitt hat mot verda, og som handlingsdrivande deus ex machina-element i forteljinga om Nautilus´ ferd mot sin uunngåelege ende, men, når sant skal seiast, i svært avgrensa grad som litteratur. Dei tre «passasjerane» tek ei endeleg avgjerd om at dei skal freiste å kome seg vekk frå ubåten, og legg i samband med dette ein fluktplan, men uheldigvis vel dei å iverksette denne planen på veg gjennom «det beryktede og farlige farvannet oppe ved norskekysten.»²² Nautilus vert teken av ein malstraum, men professor Aronnax og kameratane hans vert redda på mirakuløst vis, og, når dei kjem til seg sjølv, er dei i ei fiskarhytte i Lofoten:

Det var altså hos de prektige og gjestfrie fiskerne der oppe jeg bearbeidet opptegnelsene mine og skrev ferdig den sannferdige beretningen om mine opplevelser om bord på «Nautilus». Kommer folk til å tro hva jeg skriver? […] Hvordan gikk det med «Nautilus?» […] Lever kaptein Nemo ennå? Har han avstått fra å hevne seg mer for alt det han har lidd og gjennomgått? Kommer det manuskriptet som inneholder hans livshistorie til å flyte i land noe sted og noen gang? Kommer folk noensinne til å få vite navnet på denne merkelige mannen og den nasjonen han tilhører?»²³

Kaptein Nemos sanne identitet og lagnad vert med andre ord ikkje gjort kjend. Det endelege svaret, i den grad noko slikt finst, på dei spørsmåla professoren stiller her, er å finne i Vernes oppfølgjar Den hemmelighetsfulle øya (1875). Men dét, som det heiter, er ei anna historie. Her og no kan eg, berre med ei viss interesse, konstatere ikkje noko mindre enn Guds høgst uventa tilsynekomst. Etter å ha vore totalt fråverande gjennom ein heil eksistensiell roadmovie, som vel truleg er det mest presist definerande sjangeromgrepet i tilfellet En verdensomseiling …, kjem Gud og hans budbringar til syne på aller siste side:

Hvis det er så at kaptein Nemo fremdeles krysser omkring på verdenshavene, som er blitt hans nye fedreland, så vil jeg inderlig ønske at alt hat er forsvunnet fra hans hjerte og hans tanker. Jeg håper han har sluttet med å være den grusomme hevner og i stedet er blitt en fredelig havforsker. Selv om hans liv er fremmed og underlig, så er det også storslagent og skjønt. Mente jeg ikke selv det samme? Levde jeg ikke i ti måneder det samme merkelige livet som han?

To mennesker har kunnet svare på det spørsmålet som ble framsatt i Predikerens bok for flere tusen år siden:
«Hvem har kunnet utforske avgrunnens dyp?»
Jeg har rett til å svare:
Kaptein Nemo og jeg.²⁴