Jon & Dag, revisited

Sundag 15. april 2018, ti dagar etter at eg tok på meg oppdraget med å skrive denne teksten, kom meldinga om at Jon Michelet var død, 73 år gamal. Trass i at eg aldri trefte han, gjekk nyhenda uventa sterkt inn på meg, så sterkt, faktisk, at det einaste ordet som kan dekkje kva eg følte, er sorg. I dette var eg ikkje åleine. Hyllingane til forfattaren og mennesket Michelet strøymde på frå forfattarkollegaer, politiske kampfellar og motstandarar, og ikkje minst lesarar han hadde gjort inntrykk på gjennom sitt langvarige og mangslungne virke. Særleg var det mange etterkomarar av krigssiglarane under 2. verdskrigen som takka forfattaren for den innsatsen han, gjennom det gevaltige mangebandsverket om skogsmatrosen Halvor Skramstad, gjorde for å bringe denne lenge lite påakta delen av norsk krigshistorie fram i ljoset. Michelet rakk akkurat å gjere ferdig siste bind før han gjekk bort. Sjølv har eg òg all grunn til å takke Michelet (og medforfattar Solstad), for viss eg ikkje hadde lese VM-bøkene, er det lite sannsynleg at eg hadde byrja skrive om fotball i det heile, og då ville eg vore ein god del kroner og mange minneverdige opplevingar fattigare. Det føreliggjande essayet kan såleis vanskeleg verte anna enn djupt personleg. Eg beklagar ikkje.

*

Sommaren før eg fylte fjorten år, fann fotball-VM stad i USA, og eg, som altså var tretten år, såg kvar einaste kamp som vart overført på NRK, samt begge dei to som vart vist på TV3 på opningsdagen, medan talrike NRK-journalistar framleis var i streik. Mange av kampane i den innleiande runden, særleg dei som vart spela på vestkysten, i Los Angeles og San Francisco, hadde kampstart klokka 01:30 norsk tid, og eg elska å sitje oppe heilt åleine i den milde natta, med fjernsynsapparatets blå flimmer som einaste lyskjelde, medan alle andre i familien og i alle andre familiar på byggjefeltet og i alle andre familiar på alle tettstadens andre byggjefelt, sov, og sjå på kampar som Colombia–Romania, Kamerun–Sverige, Nederland–Saudi-Arabia eller Nigeria–Bulgaria. Og medan eg sat der, åleine, eller rettare sagt i selskap med Thor Eggen, som kommenterte dei aller fleste kampane som gjekk om natta, hadde eg heile tida ei notisblokk i fanget, og i denne notisblokka skreiv eg ned alt som fanga mi merksemd under kampane. Dette gjorde eg under alle kampane eg såg under USA-VM 1994, anten direkte eller i opptak – det vil seie alle unntatt Saudi-Arabia–Marokko, som av ein eller annan grunn ikkje vart vist på norsk fjernsyn i det heile, til min betydelege irritasjon.

Kvifor gjorde eg dette? Eg var jo, som nemnt, tretten år og følgjeleg ingen journalist, det fanst ikkje så mykje som ei skuleavis som kunne nyttiggjere seg av dette mitt eksentriske potpurri av fakta og subjektive observasjonar frå VM-kampane, så kva var poenget? Jo, det skal eg fortelje dykk: Føremålet med dette kvasi-dokumentariske grunnarbeidet var å gjere meg skuldig i epigoneri i stor skala! Etter at først VM og deretter sommarferien var over, okkuperte eg kvar ettermiddag, etter skuletid, familiens datamaskin og skreiv ein laaang, kaotisk, usamanhengande, ungdommeleg naiv og sikkert ulideleg sentimental, men framfor alt entusiastisk og – eg finn ikkje betre ord – kjærleg tekst om verdsmeisterskapen i fotball 1994. Og den einaste grunnen til at eg kunne finne på noko slikt, var dei fotballitterære prestasjonane til mine store heltar Jon Michelet og Dag Solstad. Mine vrangførestillingar om eigne evner som VM-skribent gjekk endå så langt at eg, som altså hadde sett heile VM på TV, i teksten let som om eg var til stades i USA, i felten, som observatør. Eg har, sjølvsagt og heldigvis, gløymt det aller meste som stod i dette fiksjonssakprosaverket, men eg hugsar heilt klart og tydeleg at eg plasserte mitt fiktive eg på The Grassy Knoll i Dallas den dagen verda fekk vite at Diego Maradona var utestengd frå vidare deltaking i sluttspelet på grunn av «doping», og at «eg» vandra omkring der oppe i lange tider og tenkte mange mørke tankar om fotballens og tilværets vesen. Eg håpar at eg ikkje dreiv det så langt som til å samanlikne el Diego med Lee Harvey Oswald, men sikker er eg ikkje, diverre.

*

For dei heilt uinnvigde: Mellom 1982 og 1998 skreiv Jon Michelet og Dag Solstad fem bøker om VM i fotball. Boka frå 1990 fekk eg til jul same år og las ho i filler i løpet av romjula. Boka frå 1986 hadde eg lånt minst eit dusin gonger på Time bibliotek. Bøkene frå 1994 og 1998 hadde, som seg forstår, ikkje kome ut på det tidspunktet eg iverksette mitt epigoniske prosjekt, og 82-boka hadde det ikkje lukkast meg å få fatt i. Men dei to bøkene eg hadde lese, hadde gjort eit overmåte stort inntrykk på meg. Eg var, alt før eg las bøkene, oppslukt av alt som hadde med fotball å gjere (elles hadde eg neppe fått ei fotballbok til jul), men det medvitsutvidande med VM-bøkene var at dei ikkje berre presenterte ein, men to heilt nye måtar å sjå fotball på. Trass i at den eine forfattaren, Solstad, hardnakka nektar for at fotball kan brukast til å forklare noko som helst utover seg sjølv, presenterer han i bøkene ugjendrivelege bevis for at det motsette er tilfellet. Det same gjeld, i minst like stor grad, for Michelets bidrag. Bøkene gjev ikkje berre uvurderleg innsikt i sjølve fotballen som vart spela i dei fem VM-sluttspela dei omhandlar, men er òg ei Sareptas krukke av kunnskap om vertsnasjonane sine respektive kulturar, skarpsindige sosiologiske observasjonar, refleksjonar kring media og marknadskreftene sine verkemåtar i verda og eksistensfilosofiske betraktningar kring mennesketilværet i seg sjølv.

Og som om ikkje dette var nok, representerer bøkene i tillegg eit gevaltig nybrottsarbeid. Den som trur at dette berre er ei subjektiv vurdering frå ein i overkant ihuga fan, kan ta innover seg dette: I Storbritannia, som norske fotballentusiastar flest jo har som referansepunkt, fekk fotballskriving som intellektuelt akseptabel syssel sitt gjennombrot særleg gjennom to bøker: Pete Davies’ All Played Out (om det engelske laget under Italia-VM, 1990) og Nick Hornbys Fever Pitch (om livet som Arsenal-fan, 1992). Den norske forfattarduoen var med andre ord bortimot eit tiår tidlegare ute enn kollegaer frå ein langt meir etablert fotballkultur. Rett nok hadde fleire sentraleuropeiske byar, særleg Wien, etablert seg som fotballitterære kraftsenter alt på 1920-talet, og tradisjonen levde, til ei viss grad, vidare på andre sida av Atlanteren (sjølv Jorge Luis Borges, som hata fotball, har skrive om sporten), men Michelet og Solstad gjenoppliva ein tradisjon som, i europeisk samanheng, i beste fall hadde lege i stabilt sideleie sidan mellomkrigstida.

*

I 1982 var Jon Michelet og Dag Solstad respektive 38 og 41 år gamle. Sistnemnde utgav dette året suksessromanen Gymnaslærer Pedersens beretning om den store politiske vekkelsen som har hjemsøkt vårt land, som vart nominert til Nordisk råds litteraturpris, medan førstnemnte hadde fått sitt kommersielle gjennombrot med krimromanen Hvit som snø to år tidlegare. Begge var profilerte medlemmer av AKP(-ml), denne segnomsuste rørsla som på 1970-talet hadde dominert norsk samfunnsdebatt i langt større grad enn partiets oppslutnad i val skulle tilseie, og som særleg hjå Solstad har vore eit litterært hovudtema, men som på denne tida var i ferd med å miste noko av si tidlegare kraft. Eg nemner ikkje dette fordi duoens marxist-leninisme er særskilt framtredande i bøkene (sjølv om han, naturleg nok, dukkar opp her og der), men fordi det å skrive om fotball-VM ikkje nødvendigvis var ukontroversielt i venstreradikale krinsar tidleg på 1980-talet. Michelet påpeiker i boka frå 1990 at «venstresidas lærde» alltid har hevda at nasjonale triumfar på fotballbanen kan «utnyttes av makthaverne». Han polemiserer mot dette, men konkluderer med ukarakteristisk pessimisme med at dei lærde «aldri [vil] skjønne løftets elektro-magnetiske impuls blant fattigfolka i Den fjerne verden. Den som slik er blitt bestrålt har fått en glans av egen sjøltillit som ikkje så lett svinner. Makta kan kødde med ham som før, men han – eller hun, for fenomenet har minst same virkning på kvinnene – er ikkje den samme lenger». (Her ser vi at ei interessant vending har funne stad, for sjølv om skepsisen til fotball som verktøy for maktutøving framleis i høg grad eksisterer, vert denne skepsisen i dag som regel brukt til å argumentere for å skrive om fotball fordi fotballen kan brukast til å setje søkeljos på autoritære statars maktmisbruk, for eksempel Russlands og Qatars utnytting av framandarbeidarar under førebuingane til dei to komande VM-sluttspela.)

Uansett hadde dei to fotballskribentane in spe i det minste ein fagmann med tilsvarande politiske sympatiar å støtte seg til: Før dei for til Spania, tok dei eit lynkurs i moderne fotballtaktikk hjå ein viss Egil Olsen.

Bøkenes litterære metode er, ytre sett, svært enkel, og endrar seg lite i løpet av 16 år: Dei to forfattarane reiser til landet kor verdsmeisterskapen finn stad, ser dei kampane dei ynskjer å sjå, og skriv om dei etterpå. Bøkene var Michelets idé, og Solstad nøler ikkje med å prise kollegaen og venen «for hans idérikdom, for hans fantasi, for hans intelligens, for hans muligheter til å se de muligheter som ligger i tida» (1986). Samstundes er han heilt klar på at han ikkje reiser til VM for å skrive bok, men for å sjå fotball, og gjev uttrykk for sin «uforbeholdne glede over at jeg gjennom 15 års hardt litterært arbeid har oppnådd en såpass posisjon at det går an å bløffe seg til et opphold under et fotball-VM, under påskudd av å skulle yte en litterær prestasjon etterpå. [...] Endelig hadde jeg kunnet høste noe av å arbeide fanatisk med språkets muligheter i halvannet decennium» (1982).

Grunna ein kombinasjon av ulike interesser og aktive prioriteringar er dei to forfattarane berre unnataksvis til stades på dei same kampane, sedd bort frå finalen. Likevel er deira innbyrdes forhold eit ikkje ubetydeleg tema i bøkene. Herr Solstad opptrer rett som det er i herr Michelets tekstar, og omvendt. Dette kjem stundom til uttrykk som mild skjemt (som Michelets ubetalelege epistel om Solstads apokryfe gåtur frå Bilbao til Sevilla i 1982), andre stader som polemikk mot partnarens verds- og fotballsyn. For desse er grunnleggjande ulike: Michelet tilstår (1990) at prosjektet med å skrive VM-bøker for hans del «ikke sprang så mye ut av interessen for verdensmesterskapene i fotball som for verdens-mesterskapene». Noko slikt ville Solstad aldri kunne finne på å skrive. Tvert imot er han påpasseleg med å påpeike at «[t]ilhørighet i fotball har ingenting å gjøre med andre former for tilhørighet». Begge er klare på at kjærleiken til fotballspelet i stor grad har med tilknyting å gjere, men tilknytinga deira til fotballen er tufta på ulike erfaringar. Solstad erkjenner at tilknytinga hans til fotball generelt, og det engelske landslaget spesielt, har sitt opphav i «helt abstrakte barndomsopplevelser»; «[h]ele min tilknytning bygger på lesning av gamle aviser fra 1950-tallet og til fotografier i idrettsblader jeg arvet fra min bror, tilbake på 1940-tallet. Knyttet til en atmosfære utelukkende bygget på min egen innbilningskraft og forsterket med en lidenskap for ligatabeller, fra et fremmed land jeg aldri har brydd meg om» (1990).

For Michelet handlar det tvert imot i stor grad om ungdom & opprør, ja sjølve draumen om ein ny verdsorden: «Pelé og Garrincha kom inn i min ungdom som budbringere. De signaliserte at det fantes en annen og spennende verden utafor den europeiske, et annet kroppsspråk enn vårt, en annen rytme.» Det djupare politiske innhaldet i bodskapen frå Brasil er, for den unge Michelet, «at den svarte mann kan gjøre det helt store hvis han får lov til å utfolde seg, og at det derfor er gærn’t å holde ham nede overalt fra Cape Town til Havana til Mississippi». Så medan Solstad heiar på England, og generelt hevdar at hans «fotballhjerte banker for Europa» (1998), står Michelet last og brast med Brasil, men har òg sympati for dei fleste andre latinamerikanske og ikkje minst afrikanske laga.

Men det hender at begge forfattarar skiftar side. Etter at Argentina har slått ut England i 1986, konstaterer Solstad at «[j]eg veit ikke engang om jeg hadde ønska at England skulle gå videre. Ikke på Argentinas bekostning. Det forbausa meg, men det hadde virkelig såra meg om Argentina hadde blitt slått ut. Det hadde vært som om en strålende film hadde blitt avbrutt på sitt beste, p.g.a. at filmen røyk». Tolv år seinare må Michelet tilstå at «et sted langt inni meg holdt jeg fakta faen meg med England mot Argentina». Grunnen til dette er at England er eit såkalla «blandalag», det vil seie eit lag med både svarte og kvite spelarar, noko han har stor sympati for. Med bakgrunn i si tradisjonelle beundring for Brasil, samt Frankrikes suksess med eit lag beståande av spelarar med både europeisk, afrikansk, arabisk og karibisk bakgrunn, utferdar han eit «nantisk edikt» som går ut på at etnisk heterogene lag er fotballens framtid, og han ser fram til den dagen Noreg får eit slikt lag. (Han er inne på dette alt i boka frå 94, kor han fastslår at det det norske laget manglar, er «en helskrudd neger!» «Her skulle vi hatt fælingen fra Rælingen med afrikansk blod i årene, feite fletter på huet, smaragder i tanngarden – og gjerne litt norsk mot i brøstet og stål i bein og armer, bare ikke for mye betong i baken.»)

Som vi ser, kan Michelets antirasisme og iherdige agitasjon for multikulturen som fotball- og samfunnsmessig kjerneverdi stundom ta ei form som verkar framand i dag. Dette gjeld ikkje minst bruken av n-ordet (som opptrer hjå begge forfattarane og i alle bøkene.) Til dette er det ikkje så mykje anna å seie enn at fortida er ein annan stad, dei gjer ting annleis der, og at førekomsten av ordet i tekstane såleis neppe kan brukast til å så tvil om Michelets (eller Solstads) antirasistiske sinnelag, sjølv om vi med rette for lengst har konkludert med at det er eit belastande ord, og forvist det til den språkhistoriske gløymsla. I dag er det jo sjølvsagt at Noreg er eit blandalag, men i 1998 hadde enno ingen spelar med afrikansk bakgrunn debutert for det norske A-landslaget. Michelets grunngjeving for sitt plutselege sympatiskifte er iallfall delvis ideologisk, men det vil kanskje overraske lesaren å få vite at det same gjeld for Solstad? Han finn atmosfæren under Mexico-VM «påtrengende sjåvinistisk, og direkte hysterisk» og lanserer ein tese om at den ubehagelege meksikanske nasjonalismen han erfarer, er eit uttrykk for ein økonomisk og prestisjemessig maktkamp mellom den fattige og den rike verda. «Det bøy meg imot å skulle bli påtvunget en europeisk identitet på de premissene som det ble lagt opp til. Jeg har bekjempet det rike Europa i hele mitt voksne liv, og ønsker ikke å slutte meg følelsesmessig til det fordi jeg blir utsatt for meksikansk fiendtlighet.» Sjølvsagt beundrar Solstad Argentinas fotball (Maradona!), men det er likevel det han opplever som eit meksikansk bakhaldsangrep på hans eigne politiske verdiar som vert avgjerande for at han skiftar side, noko han sjølv vedgår er eit paradoks. Slik ser vi at omverda trengjer seg på, sjølv for ein mann som hevdar at «[d]et verdisystem utifra hvilket du føler sympati i fotball, har ingenting å gjøre med verdisystemer du bruker ellers» (1982).

*

Dette siste er ei ideologisk fråsegn Michelet vanskeleg vil kunne slutte seg til då han ofte sympatiserer med lag frå den såkalla Tredje Verda nettopp fordi hans politiske verdisyn tilseier at han ynskjer sosial, økonomisk og demokratisk framgang for desse landa, gjerne på bekostning av verdas rike land. (Som vi har sett, gjer Solstad det same, men som fotballentusiast betyr denne politiske solidariteten ingenting for han.) Men Michelet har òg andre grunnar til å støtte små, ofte marginaliserte nasjonar i VM. Som han sjølv skriv: «Vi er en liten skare som har gjort det til en livsstil å satse på alle mulige slags outsidere, inklusive oss sjæl. En bande av troløse og svikefulle jævler, upålitelege inntil margen. Men drevet fram på skakke og skeive av drømmen om å få oppleve det fantastiske, det grensesprengende, lynet i pappen.» Dette med «troløse og svikefulle jævler» er lett å identifisere seg med, iallfall for ein skribent som i tretti år har venta på at Bryne skal gjenta cuptriumfen frå 1987, men det er likevel ein hake ved Michelets portrett av seg sjølv som fotballentusiast: Han heiar (først og fremst) på Brasil. Rett nok er Brasil ein nasjon med nærast ubegripeleg sosial naud, eit ekstrem-brutalistisk klassesamfunn kor det store fleirtalet av folket har vore og framleis er både politisk og økonomisk undertrykt, men dette gjer likevel ikkje landet til nokon outsider på fotballbanen. Som fotballsosiologen Arve Hjelseth påpeikte i sitt berømte og berykta essay «Vi som hater Brasil» (Samtiden 4/2007), er Brasil «alle mesterskaps største kommersielle attraksjon. Det er livsviktig for FIFA at de er med lengst mulig. [...] Studerer man Brasils kampoppsett i for eksempel 1970 og 86, er det lett å se at landet fikk stort sett alle fordeler det var mulig å få innenfor rammen av formelt tilfeldig trekning». Og så vidare. Hjelseths tekst har jo slagside, men det er vanskeleg å nekte for at han har eit poeng når han påpeiker at «Brasil [er] særdeles lite velvalgte favoritter dersom man ønsker å sympatisere med den som er undertrykt i fotballen».

England-supporter Solstad, på si side, hatar slett ikkje Brasil, tvert imot meiner han at laget spelar «guddommelig fotball» (1982) og går endå inn for at dei «bør ha friplass til et hvert verdensmesterskap i fotball, og ikke utsettes unødig for fotballens ubønnhørlige logikk som tilsier at de skal møte land som Chile og Peru i kvalifisering, lag som når som helst kan slå dem, og slå dem ut, fordi det er målene som teller, og ett mål kan like gjerne skje ved et vådeskudd, som ved en plutselig manifestasjon av sjølve det vidunderlige» (1990). Likevel, når alt kjem til alt kan ikkje Solstad anna enn å forsvare «fotballens ubønnhørlige logikk», som han «nekte[r] å fordømme, men tvert imot vil forstå, som grunnlag for alle de store følelser som dette spillet er i stand til å hensette folkemassene over hele den siviliserte verden i, og som også har hatt meg i sitt grep». Eit gjennomgåande tema hjå Solstad er jo den medie- og marknadstilpassinga VM gjennomgjekk i den perioden dei fem bøkene dekker, og han kjem såleis til å polemisere mot Brasil, som han ser på som ein eksponent for ein prosess som har som siktemål å redusere VM til ein reint kommersiell attraksjon, ja til underhaldning, til eit karneval, ein prosess han er skeptisk til då han strid mot alt fotballen representerer for han sjølv: «Jeg har alltid lidd i stillhet» (1990).

Under finalen i 1994 får ikkje Solstad plass på pressetribunen, men må nøye seg med ein ordinær tilskodarplass, kor han er omgjeven av brasilianarar:

Tribunene koker av gul-grønt. Det er brasilianere overalt. Men de fleste er utkledde brasilianere, falske brasilianere. Se, der har vi en brasilianer med skjeve øyne, hun er Hong Kong-brasilianer. Der har vi en typisk amerikansk forretningsmann-brasilianer. Og der er en klynge med meksikanske brasilianere, de er lett gjenkjennelige fordi de har malt det meksikanske flagg på sitt venstre og det brasilianske flagg på sitt høyre kinn. Hele verden har kledd seg ut som brasilianere i dag. Bortsett fra noen få tusen i mørkeblå trøyer. De er italienere, og de er ekte.

Her ser vi ein klar brodd mot Brasil, men det er verd å merke seg at brodden ikkje er retta mot Brasils fotball, men mot lagets (falske) tilhengjarar og det mediemaskineriet som har oppstått kring laget, og kring VM som heilskap.

Uansett, sjølv om Solstads (og Hjelseths) kritikk av den gjennomsnittlege moderne Brasil-beundrars motiv for å heie på Brasil kan vere legitim, er han ikkje nødvendigvis legitim som kritikk av Michelets Brasil-engasjement, for han har trass alt vore trufast mot Brasil heilt sidan han såg Pelé og Garrincha utfalde seg i Filmavisen i 1958, lenge før ideen om det brasilianske landslaget som global merkevare var utklekt. Og det Michelet identifiserer seg med når han identifiserer seg med Brasil, er neppe lagets feterte mangemillionærar eller deira hovudsponsor Nike, men dei utarma bøndene på landets kaffiplantasjar, gategutane som spelar fotball med samanrulla tøyfiller i Rios favelas, etc. I den grad det finst ein genuin ideologisk konflikt dei to forfattarane mellom kva gjeld Brasil, handlar denne først og fremst om kva vekt dei legg på ytre faktorar, snarare enn usemje om det brasilianske lagets kvalitetar i seg sjølv. Det bør òg nemnast at Michelet sjølv kritiserer dei falske brasilianarane i boka frå VM i 98, kor han i den innleiande «kollektivromanen» «De gule trøyenes by» går gjennom Paris’ gater etter Brasils finalenederlag og resignert registrerer alle Brasil-draktene svikefulle «fans» har kasta frå seg.

Under same VM er Solstad oppteken av at «den falske drømmen om Brasil [skal] avsløres av fotballens sanne vesen», ein opplagt kritikk av den moderne vektlegginga av fotballens underhaldningsaspekt på kostnad av dens «ubønnhørlige logikk». Ein skulle kanskje tru at romantikaren og estetikaren Michelet er grunnleggjande tilhengjar av vakker og med dette tilskodarvenleg fotball, noko han for så vidt er. Men òg han tek til orde mot dei som først og fremst meiner at fotball er eit spørsmål om estetikk, og spesifikt dei som hevdar at Brasil har eit særskilt ansvar for å oppretthalde spelets estetiske verdi. Før kvartfinalen i 1994 har Dagbladet, tydelegvis utilfreds med underhaldningsverdien laget har levert til no i meisterskapen, sett fram eit krav om at «nå må Brasil spille som Brasil». Michelets reaksjon? «Måtte Gud forby at Brasil spiller som Brasil!» Han vil ikkje sjå dette fordi han har sett det før, og «det har gått til helvete hver gang»:

Elegant midtbane. Flotte, finurlige angrep. Strålende seire i de første kampene. Og så: En slepphendt keeper mot lurendreieren Paolo Rossi, en Zico som misser avgjørende straffespark fordi han ikke er blitt varm i trøya, en fomlete backrekke som lar seg lure av Maradonas pasning til Caniggia [...] På trynet har det gått med ‘gla’fotballens’ Brasil. [...] Jeg nekter å skrive om sambafotball, jeg vil ikke høre om sambafotball, jeg vil ikke for noen pris se sambafotball! [...] Jeg vil se et lag av seige, sure, brasilianske, slibrige, slitvarger og søvngjengere som sleipt sleper seg til Pasadena og The Rose Bowl. Der skal de ikke underholde noen, men vinne. Punktum. Finale. Verdensmester.

Fotballens ubønhøyrlege logikk der, altså. Og det gjekk jo omtrent slik Michelet håpa. Det brasilianske laget kom til finalen, vart verdsmeistrar etter siger i straffekonkurransen mot Italia og har i ettertid pådrege seg ryktet som det minst attraktive (og følgjeleg minst «brasilianske») av Brasils fem VM-vinnande lag (eit rykte det er diskutabelt om dei fortener, med det er ein debatt vi får ta ein annan dag).

Som vi ser, trass i dei tilsynelatande svært store skilnadane mellom dei to forfattarane, kva gjeld både tilnærming til spelet og personleg skrivestil, står dei, når alt kjem til alt, kanskje kvarandre nærare, reint fotballideologisk, enn kva ein skulle tru. Solstad er realist, men òg ein nostalgikar av rang. Michelet er romantikar av Guds ikkje ubetydelege nåde, men kan òg vere kynisk i si tilnærming til spelet når behovet for kynisme melder seg.

*

Ambisjonen, då eg byrja skrive dette essayet, var, sjølvsagt nok, å skildre desse bøkenes kvalitetar på ein måte som yter dei rettferd. 14-åringen som seinsommaren 1994 iverksette sitt storslagne epigoniske prosjekt, er for lengst borte og erstatta av den vaksne mannen som skriv desse linjene, og sjølve teksten er til alt hell tapt for ettertida (viss det då ikkje ligg ein floppy-disk og trugar i ei kjellarbu ein stad i min barndomsheim). Likevel har dei litterære inntrykka eg fekk gjennom VM-bøkene frå 1986 og 1990, vore så avgjerande for meg at dei framleis kling med, ein stad langt der bak, ikkje berre kvar gong eg skriv om fotball, men kvar gong eg skriv i det heile. Når eg no har fått oppfylt min langvarige ambisjon om å skrive om desse bøkene, står det, diverre og sjølvsagt (igjen), klart at eg ikkje har lukkast i det eg sette meg føre. Eit hovudproblem, som kvar den som har lese så langt som dette vil skjøne, er at absolutt alt som står fortener å siterast, og det er jo umogleg. Likeeins har eg måtta oversjå ei rad fascinerande fotballmessige, sosiokulturelle, politiske, historiske og moralfilosofiske emne forfattarane tek opp, for å konsentrere meg om nokre få, etter mi meining sentrale aspekt ved bokserien som heilskap. Eg har måtta utelate mangt det er bittert for meg å utelate. For eksempel står det knapt eit ord om Maradona her, Diego Armando Maradona, den fremste spelaren Michelet og Solstad fekk sjå i dei fem VM-sluttspela dei var augevitne til, og som begge skriv glimrande om. Heller ikkje står det eit ord om den legendariske kvartfinalen mellom England og Kamerun i Napoli i 1990, trass i at han på mange vis utgjer det dramatiske høgdepunktet i forfattarparets fotballitterære samliv og utløyser djupsindige refleksjonar hjå begge.

Framfor alt står det ikkje eit einaste ord om Noreg her, trass i at ein ikkje kan nekte for at Noreg deltok i VM i både 1994 og 1998. Dette har ein særskild grunn. Alle bøkene er gode, men eg må vere ærleg og fastslå at, vurdert både som litteratur og som fotballhistoriske dokument er dei to siste svakare enn dei tre første. Grunnen til dette er at Noreg er med. Eg skjønar godt at dei to forfattarane var umåteleg opptekne av det vedunderlege faktum at Noreg, som ved magi, brått hadde vorte ein fotballnasjon av relevans under den gåtefulle Egil Olsen – eg var jo, på den tida, umåteleg oppteken av dette sjølv – men sett i ettertid gjev det bøkene slagside. Dei vert på sett og vis ikkje VM-bøker, men bøker om Noreg i VM. Først når Noreg er slått ut og VM-sluttspelet held fram, vert dei VM-bøker igjen. Eg merkar at eg kjenner eit sterkt ubehag ved å skrive dette og mistenkjer at eg vil angre, men det er for seint. Men uavhengig av denne innvendinga står det fast at bøkene er så vitale (eg beklagar), så overskotsprega (trass i at Michelet fekk skrivesperre under arbeidet med den første), så fulle av intellektuell energi, litterær kraft og vågemot at dei bør interessere alle som er interesserte i å forstå fenomenet «norsk litteratur» mot slutten av det tjuande hundreåret. Eg kunne fint (og skulle gjerne) skrive ei bok om bøkene (slik eg ei gong, som fjortenåring, freista å skrive ei bok inspirert av bøkene), og eventuelle interesserte forleggjarar er med dette oppmoda til å ta kontakt. (Vi kunne kalle boka «Bøkenes bok».) Inntil ei slik bok ligg føre, er publikum som vanleg oppmoda til å gå til originaltekstane og finne alt det som finst der.

Eg har heile tida vore bekymra for korleis eg skulle få avslutta denne teksten, for eg tenkte at mine fattige ord ikkje ville strekkje til med omsyn til å forklare kva desse bøkene betyr for meg og mange andre, kva dei djupast sett handlar om. Men det viste seg heldigvis at eg bekymra meg unødvendig, for Dag Solstad hadde alt sagt det best sjølv. I boka VM i fotball 2014 (Cappelen Damm) fortel han om korleis det gamle forfattarparet ser VM-finalen på Maracana i Rio som gjester hjå NRK, i det han omtalar som «en sirkusvogn»: «Slik satt vi sammen og så VM-finalen i 2014. Det var 16 år siden sist. Vi skrev fem bøker sammen. Gjennom disse bøkene ble vi venner. I tykt og tynt. Og nå satt vi her, foran TV og så på finalen i VM i 2014, og holdt med hvert vårt lag. Egentlig handler disse fem bøkene vel så mye om vennskap som om fotball.»

Takk.

Jon Michelet (1944–2018) til minne.