Georg

Vennskap er ulike. Alle har sin eigen autonomi og balanse. Vennskap oppstår utan å vere planlagde, og dei går av seg sjølv mens dei pågår. Framfor alt er dei samvær. Men ikkje kva samvær som helst. Ein eigen samværskvalitet kjenneteiknar vennskap. Ein kan spekulere på kva denne samværskvaliteten botnar i. Ei forklaring kan liggje i dette at kvar einskild person som oftast er saman med seg sjølv og utvekslar tankar og kjensler med ein som vedkomande også oppfattar som seg sjølv. Inni seg, som ein gjerne seier. Medan det ytre, sosiale menneske, som ein jo er og vanskeleg kan kome bort frå, helst snakkar med utsida til andre sosiale personar. Når to venner er saman, er det to utsider og to innsider som møtest, og det er når alle desse fire har kontakt med kvarandre, at vennskap kan oppstå og utvikle seg. Korleis? Ved repetisjonar. Ved å møtast på ny og oppleve gleda ved det. Det gjer ikkje noko om det er repetisjonar fordi det tilfeldigvis fell seg slik. Utilsikta repetisjonar pålagde av andre. Eller repetisjonar ein frivillig får i stand. Dei kjennest gode og ein kallar det ikkje «vennskap» mens det pågår. Slike samvær kan skje pr. brev, telefon, epost, det kan skje som treff på hyblar, kaféar, i fengsel, i møterom, i fritid, i arbeidstid. Først når det ikkje er meir, fordi den eine er borte, byrjar ein kanskje å snakke om «vennskap». Noko ein hugsar. Einsidige minne om kva som skjedde. Einsidig registrering av verknader. Men det er ein ubalanse, sidan den andre er borte. Då byrjar ein kanskje lytte til ei indre røyst som ivrar for å ta eit ytre ansvar: Sidan ein har vore venn med den døde og opplevd hans indre menneske med så stor glede og takksemd, pliktar ein å fortelje andre ikring seg om dette. Det blir nekrologar og biografiar og erindringsbøker av slikt. Likevel trur eg den vanlegaste og mest vitale traderinga av vennskap framleis skjer munnleg og mellom venner. Det er i alle høvde det eg har røynt når det gjeld Georg Johannesen.

I august 1959 stod eg i Oslo som ein fattig, retningslaus og vennelaus innvandrar frå Vestlandet. Bustadmangel gjorde at eg måtte leige meg inn på eit tremannsrom på «Ruppen», d.v.s. «Oslo Guttehjem» i Arupsgate i Gamlebyen. Ein nynorsk nittenåring var low man on the totem pole i hovudstaden og stod jamvel under arbeidsinnvandrarane frå Nordnorge, som i det minste hadde ein jobb. Eg hadde berre ein fersk realartium dette året og skulle difor studere filologi nå. Eg studerte alt anna. Helst  kunst, musikk, litteratur, film. Både det som var nytt og aktuelt og det som hadde skjedd før «mi tid». Sidan eg kjende meg underernært og uopplyst, var eg støtt sugen. I tillegg var eg byrja skrive sjølv. Inni meg trudde eg at eg skulle lage prosa. Likevel var det berre dikt som kom ut på papiret. Det skulle gå ein del år før eg byrja forstå at eg kanskje også var feilernært. I desember 1959 kjøpte eg diktsamlinga Dikt 1959 av Georg Johannesen. Det var med denne boka kontakten mellom han og meg byrja. Ein heilt asosial kontakt. Personen Georg Johannesen var totalt fråverande og uinteressant for meg. Eg las dikta meir som ei naturoppleving. Det fekk meg til å sjå meg sjølv utanfrå og i ein historisk samanheng. Det kurerte meg for ein viss type sjølvfiksert uttrykkstrong, noko som var ein lette. Samtidig skjerpa det sansen for alt som var ikring ein slik som meg. Det var som å dra saman bokstavane til ord: Så snart ein byrjar lese, gløymer ein at ein har lært det. Ein les berre vidare, som om ein alltid har kunna det. Slik også med denne nye måten å lese på. I tillegg til ei ny og meir distansert sjølvoppleving, kunne eg sjå poesi i mange andre typar tekst, ikkje berre i dikt. Sandemose brukar ein stad uttrykket «å ta møydommen på hjernen». Eg opplevde berre fridom ved dette. Det var noko slikt Dikt 1959 fekk i stand då den gradvis avløyste boka med utvalde småtekster av Kierkegaard, som tidlegare hadde vore så viktig for mi hemmelege sjølvforståing. Men eg skreiv ikkje som Kierkegaard, og heller aldri som Georg Johannesen. Heller ikkje kjende eg nokon eg kunne snakke med om han eller dikta.

Ikkje før i 1962 dukka Georg Johannesen opp som ein sosial aktør i min verden. Då bytte Fossegrimen, det nynorske einmannstidsskriftet til Torolv Solheim, namn og kalla seg Veien frem, og med seg i redaksjonen hadde utgjevaren nå også Georg Johannesen. Eg kjøpte kvart nytt nummer, som stod oppstilt ved kassen i Studentbokhandelen i Aulakjellaren. På framskoten plass i bladet førte NATO- og atomvåpenmotstandaren Georg Johannesen total krig mot namngjevne USA-lakeiar i norsk stats- og styringsverk. Både som argumenterande og sjikanerande røyst hadde han akutt overtydingsevne. Men hans beiske fyndordstil var så usentimentalt treffande, at den ikkje inviterte til personleg kontakt. For meg var han ein avsendar, ikkje ein mottakar. Eg kunne ha kalla han ein vekkar, men eg såg han ikkje for meg då eg vakna. Eg bestilte heller ikkje meir vekking frå han.

Vi møttest først i 1964, då nokon eg kjende formidla ein invitasjon frå han: Ville eg vere med i redaksjonen til Torolv Solheims tidsskrift? (Som nå var gått tilbake til namnet Fossegrimen, fordi krenka politikarar hadde overtalt enka etter Nordahl Grieg til å nekte Solheim å bruke Veien frem som namn på tidsskriftet.) Eg hadde aldri tenkt meg noko slikt, så eg takka ja. Deretter møttest vi tilfeldig og ofte, til dess tidskriftet gjekk inn i 1968.  Redaksjonsmøta skjedde i eit vakkert og arkitektonisk særprega hus i Professor Dahls gate i Oslo, sjølv om redaktøren budde i Brevik. Huset tilhøyrde nokon som var i slekt med Rønnaug Eliasasen, kona til Solheim. Nærast før noko anna blei sagt, tok Georg Johannesen meg til sides og la det tungt på meg at eg burde vite kven jurist en Rønnaug Eliassen var. Ho var den mest skikkelege, fornuftige, praktiske og kloke der i huset. Og i vår samtid. Det skulle eg vite. Redaktør Solheim sjølv måtte ein gjerne flire av, det gjorde han sjølv, men ikkje henne. Seinare opplevde eg fleire tilsvarande kvinnekarakteristikkar (t.d. av Karoline Bjørnson). Tilliks med Solheim sjølv viste Georg Johannesen seg som ein overmåte personglad person. Jamvel politiske motstandarar – som det støtt var rikeleg av – kunne bli heidra med jublande omtale, berre det var noko med dei som personar.  Redaksjonsarbeidet blei unnagjort på rekordtid. Eg tok på meg alle oppgåver eg blei tillagd, og så gjekk resten av døgnet med til lystig snakk – om personar. Solheim fortalde om strilar og motstandsheltar og andre han kjende frå si illegale tid under krigen. Og Johannesen fortalde om skurkane i vår nære samtid. Men som han også mang ein gong seinare poengterte: Jeg vil heller snakke med en intelligent høyremann enn med en dum sosialdemokrat. Snakk var dyrebart. Lenge etterpå sa han at intelligens og følsomhet i grunnen var det samme. Og då var det ikkje skulekarakterar eller smartness han tenkte på. Om ein staut partikollega i leiinga av den tids SF kunne han stundom seie: «Han skulle heller vært alkoholiker.» Dei som følgde litt med i Georg Johannesens ytringar, kunne bli sjokkerte av at den djerve sosialisten stundom snakka så kritisk, for ikkje å seie nedsetjande om kvinner, einskildvis eller som massevare. Men han likestilte dei nok berre med menn. Dei måtte vere truverdige og aktverdige personar og det måtte vere noko med dei. Om ein kvinneleg partikollega som forlysta seg upassande i riksmedia sa han, pasifisten som hadde site ti månader i fengsel for si vegring mot å bære våpen: «Hun skulle vært skutt – gjennom munnen!» Mang ein mann fekk denne epitafen: «Dumhet er det samme som ondskap.» Og han sa alltid det han meinte.

Vi møttest heretter i for- og bakkant av offentlege og konspirative arrangement. Ofte ute på byen. Ein gong vi sat i eit litterært aksjonsmøte, kom han med ein stygg og treffande slengkarakteristikk om menneska. Det kan ha vore at manneætta er som et utslett på jordkloden, eller at mennesket i litt større perspektiv er som ein bakterie (noko han forresten òg sa om ein viss NRK-reportar nede i Polen). I alle fall skjedde dette at ei hissig studine stilte han til veggs med eit spørsmål: Men hvordan er det du Georg Johannesen vil at menneskene skal være, da? Då stilna han brått og svara introvert og sakte på dette grunnspørsmålet: «Jeg synes menneskene bør være vakre. Og intelligente. Og snille.» Så blei det ikkje meir snakk om dette.

Vår vennskap og kontakt var mest av alt kjenneteikna ved at eg hugsa det han sa. Men dét var sjølvsagt ikkje noko eg snakka med han om. Han snakka heile tida, men helst med seg sjølv. Gjerne om seg sjølv. Kanskje berre med seg sjølv. Ulike samvær og situasjonar stimulerte han til ytringar som han tyktest bere ferdig utforma i seg, men oppdaga først når han snakka med andre. Ikkje noko av dette verka nokon gong poserande, planlagt eller manipulerande. Såleis var det heilt vanleg at han i ein ordinær pratesitusjon kom med spontane samanfatningar, forklaringar, jamføringar, konklusjonar, som var så avklara, vakre og originale at dei like gjerne kunne vore å finne i eit dikt eller ei aforismesamling. Han sløste med denslags. Ja, han kunne ikkje halde det tilbake. Og han lytta sjølv. Det hende han korrigerte seg. Om nokon sa at det har du heilt rett i, glefste han ofte til svar: «Det trenger du ikke si, det vet jeg.» Men om ein sa at det var han som tok feil, dette stemte ikkje, og så forklarte kvifor eller korleis, var han kjapp til å snu: «Jeg tok feil, det er sånn som du sier.»

Ei oppgåve fekk eg av Solheim og ikkje av Georg Johannsen. Eg skulle skrive ei bokmelding av den nye diktsamlinga hans, Ars Moriendi (1965). Javel. Så gjorde eg det. Vi veksla aldri ord om dette. Men bak min rygg hadde nokon spurt poeten kva han tykte om meldinga. Svaret hans blei lattermildt formidla attende til meldaren: «Han fornærmer meg på en måte som jeg liker.» Ei anna oppgåve fekk han og eg på deling. Vi skulle gå gjennom handskrivne utkast, notisar, lappar o.l. etter den avlidne Helge Krog som Torolv Solheim hadde fått tilgang til. Vi fordjupa oss i dette, og Georg Johannesen hadde uventa mykje godt å seie om den seine og lite påakta Helge Krog. Resultatet blei eit posthumt Krog-utval trykt i Fossegrimen. Men det vi utveljarane kanskje samla oss mest om, var denne resignerte notisen på ein papirlapp: «Fordi jeg er så redd for å skrive noe dårlig, skriver jeg ikkje noe godt heller.»  

Snakk. Vi var begge munnlege typar. Eg visste godt at han snakka om andre ting med andre folk. Med meg snakka han mykje om seg sjølv og gjerne som naiv, uferdig og ufullstendig. Og om seg sjølv som barn i den krigsherja, klassedelte byen Bergen. Ein liten, oppriven gløgging som kjende seg heslig. Med ei fattig, religiøs mor, som ikkje levde saman med ektemannen, den djerve loddseljaren og amatørsalmisten som var far hans. Først etter hans død har denne tanken demra i meg: Han brukte meg som psykolog og assosierte fritt, mens eg stort sett lytta og sjeldan snakka om meg sjølv (endå det hende). Han sa aldri at han hadde behov for nokon terapi. Det er rettast å seie at han hjelpte seg sjølv. Eg kom til å oppfatte han som eit krigsskadd barn. Med eit veldig impulstrykk i hugen og med ein konstant trong til rasjonell, medviten kontroll. Helst ved å verbalisere og artikulere så økonomisk og kortfatta som råd var. Han snakka mykje om krigen. Russlands enorme offer og sigrar i striden mot Nazi-Tyskland. Hans eigne og Bergens prøvelser under okkupasjonen. Han kom aldri over dette og ville ikkje heller. Om han var totalt usentimental i alle vanlege samanhengar var han likevel svært lettrørt når han snakka om det alvorlege. Då sprang tårene i augo på han. Det kunne også skje når han snakka om tragiske hendingar i antikken, som t.d. når alle gudane var døde i eit gresk drama. Jamvel om eg visste korleis han var, blei eg skaka då han ein formiddag i Bergen tok meg inn i leiligheten sin og ville snakke om noko sjølvopplevd eg hadde skrive i ei barnebok. Det var om ein hegre eg hadde fanga levande som barn og som eg tok vare på, men som dei vaksne tvinga meg til å drepe. Las han verkeleg slikt? Då kom tårene ... For han hadde sjølv opplevd noko tilsvarande som barn. Det var ei vanleg høne han lika å halde i handa. Ikkje noko anna var han meir glad i. Og så blei høna drepen av dei vaksne. Han kom ikkje over det. Sjølvsagt kom han over det. Men framleis visste han korleis det var å kome over det.

Han hadde skrive magisteravhandling alt i 1960. Om vårmotivet hos Olaf Bull. Merkeleg, tykte eg. Då kom også tårene. «Vet du hva Olaf Bulls tragedie var – ?  Han hadde ingen i sin tid å snakke med!»

I Oslo blei han familiemann. Og han byrja seriøst å male. Eg var heime hos han og åt fiskeboller som kona hadde kjøpt på boks. Han snakka berre om malinga si. Sidan han ikkje kunne male og ikkje ville uttrykke noko fritt og ukontrollert og personleg, hadde han sett seg sjølv under motivmessig administrasjon: Han malte berre flagg. Einast dei få fargane kunne varierast. Dette var seint i 60-åra. Familielivet hans gjekk fort i oppløysing. Det bar han lett. Det forferdelege var at småjenta han var far til, blei borte med mora.

Seinare flytta vi begge til attende Vestlandet. Eg minnest knapt kven flytta først. Dei norske 1960-åra kom seint i gang. 1950-åra varte til omlag 1965 og 60-åra var slutt 1972. Då byrja ein ny vantrivnad.

Han var omtrent sinnssjuk av sorg kvar gong jenta hadde vore på besøk hos han i Bergen og så blitt skikka attende til Tromsø med fly. «Jeg kunne henge meg!» spruta han utover meg ein gong eg datt oppi dette. Han var blåraud i ansiktet og inni seg var han ruinert. Eg såg ei psykotisk sorg. Seinare trøsta han seg med små barneteikningar dottera hadde gitt han. «Hun kan tegne. Det har hun etter meg. Jeg vet godt jeg ikke er noen maler. Men tegne det kan jeg.» I Bergen tok han opp ein eigen personleg måte å male på. Nå var det rosemaling. Han dekorerte vegger, dører, skap og kister. Her hadde vi ei felles interesse og mykje å snakke om. Mellom mangt anna malte han brurekiste til dottera, men sette inn svære spørsmålsteikn der hennar framtidige etternamn skulle stå. Også rosemalinga var ei form for sjølvutforsking. Det var ikkje han – den tilsynelatande sterke, dominante personlegdomen – det minste imot å gå inn i den anonyme folkekunsten og forsvinne der. Ja, han trudde han gjorde det. Men eg kalla det berre ei fornying av denne sjangren. Endeleg! sa eg. Då dottera blei stor nok, byrja ho sjølv å reise til faren. Då sa han, som ei utløysing for seg sjølv, og utan band og pålegg av noko slag så langt det galdt dottera: «Nå kan ingen ta henne fra meg.»

Georg var ein moden mann som hadde surra ikring austpå og andre stader i årevis utan fast jobb eller bustad. Han var komen tilbake til Bergen einsleg og berre for jobben si skuld. Når vi nå åt saman på Holberg-stuen sa han det slik: «Jeg lever i eksil og spiser på landsbykroen.»  Vi møttest ofte både der og heime hos han. Stundom fekk eg bøker av han. Ein gong låg det, som eit gløymt bokmerke, ein liten raud barnekam inni boka. Når han stundom besøkte meg, kunne han ha med seg heilt spesielle bokgåver, som t.d. ei samling med Tordenskiolds brev. Ein annan gong gav han meg ei bok han hadde stole frå Bergen offentlege bibliotek. Det var hans eiga bok, Kassandra. Den var for god til å ligge der, meinte han. Innimellom var han utsøkt høvisk og lika å vere aristokrat. Det var ikkje innlagt varmt vatn der han budde øvst i eit gammalt sentrumshus i Allégaten, men han misunte ikkje professorane i eigne, moderne villaer. «Jeg bor under min stand, men jeg lever over min stand.» Han blei halden unna faste, høgare stillingar og var berre midlertidig universitetslektor. «Men jeg er forfengelig. Jeg vikarierer bare for professorer.» Om professorstillinga hadde han forlengst observert: «Det er vanskelig å bli, men lett å være. En professor får åtti prosent av sin årsinntekt fra Universitetet, men gir bare Universitetet tyve prosent av sin arbeidsevne.»

I Bergen gjekk han under sitt gamle, lokale kjælenamn Gigi. Uttalt «Giggi». Det namnet var litt usmakleg for meg og andre som kjende han frå Austlandet. Vi kalla han berre Georg. (Utalt «Ge-org», tilsvarande «Li Po»). Men etter at han hadde gitt ut dei tre bibelbøkene sine, som han meinte Gyldendal skamma seg over, omtala vi han gjerne som «profeten». Desse bøkene meinte ein gammal venn av Georg skulle ha vore trykte i Russland og smugla og inn bak jernteppet til oss i Norge. Bøkene var heilt uoriginale og samansett berre av sitat frå heilage skrifter, hevda forfattaren. Boka med eit barn som sentralfigur kalla han «en barnebok».

Vi blei begge eldre. Etter at han ein periode hadde skrive på nynorsk i Dag og Tid, la eg tungt på han at han burde skrive ein sjølvbiografi og gi den ut på nynorsk. Det avviste han ikkje, tvert imot. «Jeg elsker syntetiske språk.» I 1975-81 var vi begge med i redaksjonen til eit nytt tidsskrift, Basar, der alle innlegg skulle vere bestilte og alt urekvirert innsendt materiale skulle returnerast. På desse tider starta Georg Johannsen eit nytt familieliv. Han fekk ein sambuar som var sjølvstendig og uimotståeleg og som dertil gjorde han godt. Ho gav han ein son, og han gav denne sonen alt han hadde av glad omsorg og omtanke. Sjølv var eg forlengst rutinert og garva av å passe to barn, som heldigvis var blitt store nå, og kjende meg mest som ein hoverande veteran når den aldrande malaren vandra rundt i rommet med det nye småbarnet over aksla og viste barnet og meg bilda han hadde hengt opp. Men for han var situasjonen ei mytisk innviing. I tidlegare Oslo-år hadde han sagt dette om småungar: «De er alle sammen så søte og inntagende når de er små, men da tenker vi ikke på hva de blir når de blir store: Ekle Høyre-folk!» Nå derimot sa han dette om nyfødde barn – og han sa det aksiomatisk og med ei harmonisk blanding av observasjon, undring og aksept: «De pisser og skiter på oss. Og vi behandler dem som guder!»  

Bergenseriet låg ikkje for han. Likevel var han gjennomstudert når det galdt byens frodige historie. Når vi stundom gjekk gjennom Bergen nattestid, fortalde han ustoppeleg historier om bygningar, folk og hendingar. «Det er ingen andre byer i Europa enn Bergen hvor de river bygninger fra 1600-tallet.» Sporadisk og seint på natta hende det at han las utdrag av store dikt han hadde skrive. Natta var hans tid.

Men han hadde ingen lyrisk publiseringstrong. Derimot var han stolt av å ha lese seg opp fagleg. «Jeg var jo så uopplyst. Jeg trodde jeg skulle være dikter. Jeg hadde ti år å ta igjen.» Serleg skjerpa han sitt litteratursosiologiske blikk – det omfatta også litteraturforskarane ved norske universitet. Denne meta-haldninga til litteraturen inntok han også til ytringar, snakk og kommunikasjon mellom sosiale aktørar og resulterte i at han dreiv fram ei akademisk gjenvinning av disiplinen retorikk ved sitt universitet i Bergen. Den retorikkbaserte forståinga og kategoriseringa av ulike slag snakk i ulike samanhengar oppfatta eg stort sett som ein freistnad på å skaffe seg medviten (d.v.s. formulert) kontroll over si innsikt og forståing. Greitt nok for meg, men ein kom jo langt med folkeleg situasjons- og sjølvforståing. Kinesarane hadde lenge hatt eit ordtak som sa det var ein dårskap å tru at ein rik mann snakka med ein fattig som sin likemann. Og i mi bygd visste dei fleste snakkarar at det galdt å spele sine dårlege kort godt. Men – å høyre Georgs lystige døme på retoriske glansnummer eller fadesar, det var ein lekmannsfest for meg. Fagleg fekk han oppleve å bli eit fyrtårn for skarpe studentar, men akkurat det var ingen fest for han, berre større alvor og ansvar.

Han kunne bli meir lei av seg sjølv. Det var noko nytt. På veg til eit kollegajubileum brast det ut or han: «Det er noe skitt å bli gammel. En har ikke lenger så mye glede av sin kropp.» Det var serleg ei vond hofte som plaga han. Då han til slutt måtte ha ein svær hofteoperasjon, klaga han seg direkte til meg. Det var uvanleg nok. Men at eg greidde å trøste og roe han, reknar eg som ein privat sensasjon. Nokre år før han døydde, peika han på at mennesket hadde tre eksistensar, den fysiske, kroppslege, og den samfunnsmessige, sosiale og den metafysiske, åndelege.  «Og jeg er bare interessert i den Georg Johannesen som eter og pisser og den Georg Johannesen som er ute mellom stjernene og snakker med Gud – ikke i alt som er imellom disse to.» Det var rett og sant då det blei sagt. Det var ikkje til hinders for at den same mannen sat attmed meg på ein fest og drakk ein kaffi så elendig at han gløymde seg sjølv: «Kom opp til meg i morgen formiddag, så skal jeg lære deg å lage skikkelig kaffe.» Det gjorde eg. Og han mol kaffibønner maskinelt og laga ein prektig filterdrikk. Deretter svinga han Aulestad-kruset med Bjørnson-tekst og deklamerte: «Løft din kaffe, du raske gutt, om en kopp eller to blir brudt!»

Då eg fylte 60 år, ville mine venner spleise på ei flott gåve til meg. Dei ville kjøpe eit maleri av Georg Johannesen og gi meg det. Det stod berre att å velje bildet. Då sladra han heftig til meg. Han trudde ikkje dei hadde peiling på bilde, og han ville ikkje ha på seg at eg skulle ha eitt som var dårleg eller som eg mislikte. Han insisterte difor på at eg måtte kome til han og gå gjennom alt han ikkje hadde reservert for seg sjølv og så gjere mitt val. Så skulle han fyndig og diskret prakke dette bildet inn på mine gåvmilde venner. Eg stilte opp. Det blei ein lang dag med Georg som kurator og guide. «Jeg er ikke sikker på om det finns noen nonfigurativ kunst.» Valet fall på «Bebudelsen», for i det bildet låg alt det viktigaste ved eller for Georg, slik eg kjende han: «Kvinna» (naken og gravid) og «Gud» (som har besvangra henne med eit handtrykk frå himlen). Den vesle «Moderkyrkja». Og så «Rosemalinga» (den anonyme, dekorative folkekunsten som fyller mykje av maleriet på venstre sida). «Malaren» ved eit staffeli nedst til høgre. (Det var eit påfunn frå renessansen at ein malar stundom smugla inn eit sjølvportrett i bildet sitt.) Eg fekk bildet sett inn i ei nattleg svart ramme med gullkant. Her finn eg den Georg eg kjenner, han som er ute mellom stjernene og han som snakkar med seg sjølv. Etter at han gjekk bort frå oss, er det her – i alt det han har malt – vi framleis finn han.