Geitekillingen som kunne telje til ti

Det fins eit eventyr som mange norske barn elskar, men færre vaksne er fortrulege med, fordi dei ikkje kjenner det frå sin eigen barndom. Det er skreve av Alf Prøysen og heiter «Geitekillingen som kunne telle til ti».

Mang ein gong har eg sete på sengekanten og lese det for borna då dei var mindre, og kvar gong har det absurde og samstundes djupt logiske i humoren som ligg under forteljinga trollbunde meg. Og då borna våre var i ein viss alder, vart dei aldri trøytte av det.

Ofte har eg undra meg over at denne fabelen tala så sterkt både til den vaksne og til borna. Eit mysterium må det kallast, så enkel som den er. Slik kan innhaldet attforteljast med få ord:

Ein geitekilling som hadde lært å telje til ti, vart ein gong lenge ståande og sjå på spegelbiletet sitt i ein vasspytt. «En», sa han. Dette høyrde kalven som kom forbi, og ville a greie på kva han dreiv med. «Jeg teller meg», sa geitekillingen, «skal jeg telle deg også?» Før kalven veit ordet av det er han mot sin vilje tald. «Jeg er en og du er to, en, to …» sa geitekillingen. «Moer, moer, han teller meg,» rauta kalven og sette i å gråte. «Hva er det for noe,» spurde kua , og vart så harm at ho sette etter geitekillingen. «Jeg skal lære deg å gjøre narr! Kom så tar vi’n», sa ho.

Men geitekillingen sprang unna med dei to etter seg. Dei møtte oksen og hesten og purka etter tur, men det gjekk ikkje betre med dei enn med kua. Same kor harme dei var, så vart dei talde, og så vart dei med i jakta på den vesle geitekillingen. Med alle dyra etter seg stemnde geitekillingen ned til ei elv og om bord i ein båt der låg.

Men så kom det fram at båten berre kunne bere ti stykker, så nå var gode råder dyre. Nå måtte dei ulærde dyra i si naud vende seg mot geitekillingen etter hjelp. Han var den einaste som kunne rekne ut kven båten bar. Frå den dagen vart geitekillingen teljemeister ombord i båten.

Så enkelt er altså hovedinnhaldet. Eller kanskje det heile ikkje er så enkelt likevel når vi rett tenkjer etter? Seier denne fabelen noko viktig om vår tid som moderne vaksen dikting stotrar og stammar for å få sagt, og likevel berre ein sjeldan gang rører ved?

Korleis kan det ha seg at barnet som enno ikkje kan telje, ligg med vidopne auger og er vettskremt saman med kalven når geitekillingen tel han? «Jeg er en og du er to, en, to …»

Barnet lever seg heilt inn i kalvens stilling og opplever teljinga som ei forferdeleg handling. Kvifor?

Tenkjer vi nærare etter så «kallar» geitekillingen kalven. Han set namnet «to» på han, kallar han derved med eit nytt og framandt namn.

For å setje oss inn i barnet sin angst, må vi også prøve å tenkje over kva namnet betyr for eit barn, og korleis det å verte tiltala med eit anna namn kan verke.

Eit barn oppdagar litt etter kvart kven det sjølv er. Først ved opplevinga av smerte og lystkjensle frå funksjonar i sin eigen kropp, sitt indre. Så utvidar det området for si sansing og opplever det ytre miljø, stykkevis og famlande i førstninga. Korleis barnet byggjer opp kjensla av å vere noko for seg sjølv, skilt frå andre ting, og onnorleis enn andre, veit vi ikkje sikkert. Men vi kan tenkje oss at det i førstninga må ha vanskeleg for å føle seg som ein og same person, fordi miljøet sjeldan reagerar heilt likt ved møtet med det. Sansepåverknadene skifter stendig: Lyset er stundom sterkt, stundom er barnet i mørker. Stundom er det mett, andre gonger svolte, stundom har det vondt i magen, andre gonger opplever det lyst, stundom varme, andre gonger frost, angst eller trøyttleik.

Vi kan setje oss inn i at den opplevinga som er mest lik frå dag til dag og frå stad til stad, er lyden av namnet det vert tiltala med.

Derfor er namnet ein umåteleg viktig ting for barnet. Namnet samlar barnet si kjensle av å vere eit «sjølv», syter for at det får ein oppleving av å vere den same frå dag til dag, og at også verda, trass dei ulike måtar den møter barnet på, rekar det for same vesen i dag som i går.

Når vi har tenkt gjennom dette, kan vi betre forstå barnet sin angst når det vert nemnt med eit anna namn: Det kan bety at det einaste faste haldepunktet i verda rasar saman.

Det veit ikkje lenger så sikkert kven det sjølv er. Den stund det tvilar på sitt «sjølv», er det lett å innsjå sanninga i det Hegel ein gong har sagt: «Den som kan seie kven ein annan er, har makt over han».

Når geitekillingen nemner kalven som «to», har han innført eit nytt namn på han. Barnet finn det naturleg at kalven roper på mor i si redsle. Ho veit då kven han er, ho kan seie imot geitekillingen. Ho kan får verda i orden att.

Men i fabelen kan ikkje mor seie imot, fordi det namnet geitekillingen har lagt på kalven er eit abstrakt omgrep frå eit system mor ikkje kjenner. Og geitekillingen har ikkje berre lagt nytt namn på kalven. Han har også innførd eit tilsvarande namn på seg sjølv. Geitekillingen er utnemnd til «ein», og kalven til «to». Det ukjende ved denne handlinga medfører ny angst. Barnet som høyrer fabelen vil straks tenkje seg at det å vere «ein» er betre enn å vere «to», elles ville geitekillingen sikkert også ha kalla seg sjølv for «to». I alle fall kan det godt hende at det å vere «to» er noko forferdeleg. Kierkegaard har eingong vore inne på den kjensgjerning at barnet ikkje kjenner «det forferdelege», og derfor alltid kan vente at det løyner seg i nye, ukjende opplevingar. Barnet vil føle at kalven ikkje kan stille seg kritisk og svare geitekillingen: «Nei, det er ikkje sant. Du er to og eg er ein. To, ein.». For barnet får denne talrekkja magisk innhald, den blir ein formular med makt til å gjere kalven til ein toar for godt medan geitekillingen er einaren.

Det uttrykket Prøysen lar kua bruke mot geitekillingen, kan også hjelpe til med å forklåre prosessen: «Jeg skal lære deg å gjøre narr!» seier kua. Uttrykket «å gjere narr av», «å halde for narr», kan ofte erstattast av eit anna verb, nemleg «å mystifisere». Bruker vi dette ordet, ser vi i grunn betre kva som har gått for seg. Geitekillingen har gjort heile tilværet mystisk for dei andre dyra, ved å få dei til å tvile på seg «sjølve», og ved å føre dei inn i eit system dei ikkje kjenner, der heilt andre verdimål enn deira eigne kanskje gjeld.

Formularen er nemleg ikkje mystisk for geitekillingen, berre for dei uvitande. Dei blir sette ut av stand til å forandre stilling eller forandre systemet, ved ikkje å kjenne det. Derfor vil maktløysa medføre angst, passivitet og forsøk på aggresjon.

Denne angsten for ramser og namn har ned gjennom tidene vorte utnytta på mange ulike måtar. Vi kan tenkje på medisinmannens formularer, seidekoner med sine ramser, middelalderens religiøse ordenssystem, der medlemmer fekk nye namn og dermed hadde lettare for å bli underlagde ordenens vilje. Likeeins verkar nok soldatars nummer o.s.v.

I vår opplyste kulturform skulle vi kanskje tru at slike mekanismar ikkje lenger verkar. Men vi ser same angst, aggresjon og passive haldning t.d. hjå menneske som skal nyttast i sosialvitskapelege forskningsprosjekt. På same måte som kua rasar mot geitekillingen i Prøysens fabel, har foreldre rasa mot forskarane som ville setje i gang «Metropolitt-prosjektet», der ei stor gruppe elleve-åringar skulle definerast og medfylgjast etter visse psykologiske og sosiologiske forsknings-metodar.

Slik har også foreldre følt angst og harme ved tanken på testing i skolen og kjent seg utrygge ved å vite at borna står innskrevne i skalaer i eit hemmeleg arkiv, etter kjenneteikn foreldra ikkje heilt forstår.

Vi moderne samfunnsborgarar veit at det fins eit utal av skalaer og system og namn som definerar kvar av oss og gruppene vi høyrer til i. Nokre av desse forstår vi og finn vi oss i, men det viser seg at bylgjer av angst går gjennom oss kvar gang vi skal inn i eit ukjent system.

Nokre av desse moderne systema skremmer ikkje berre ved det magiske, men også av den grunn at teljemeistrane vil kunne avgjere lagnaden om vi «kjem til ei elv ein gong og skal om bord i ein båt» slik dyra gjorde. Det som ligg på andre elvebarden kan vere så mangt: eit universitet, ei lokkande stilling, stipend, premiar, materiell velstand, høg status o.s.v.

Om vi ser på dyreflokken ved stranda, der geitekillingen er teljemeister, merkar vi kor fullstendig han rår over lagnaden til desse dyra. Går fleire ombord enn han bestemmer, druknar alle. Dei mystiske teljekunstene hans har gjeve allmakt.

For den uvitande må han verke som ein yppersteprest i ein primitiv og grufull religion der ingen andre enn han har kontakt med den rådande guddom. Han rår over frelse og fortaping. Det fins berre ein utveg, nemleg å underkaste seg hans vlije. Han er den einaste som kan formularen.

Eit særmerke ved fablar av dette slaget er at dei misser det skremmande innhaldet i same stund barnet lærer å telje og gjennomskue det heile. Og den vaksne kan ikkje gripe innhaldet i den intuitivt, men gå på den mødefulle veg ved å analysere seg tilbake til forståing gjennom si oppleving av småbarnet, og sin kunnskap om barnelege reaksjonar.

I den stund barnet lærer å telje, må minne finne nye eventyr. Reaksjonen blir elles: Å, kor dum kalven er, mor. Det er vel ikkje noko fårleg å bli tald, vel! Barnet har vorte innvigt i talsystemet, kan derfor løyse formelen opp og gjere seg til herre over den.

Den som sjølv er innvigd i formlane og kan løyse dei opp, forstår ikkje angsten den skaper mellom uinnvigde. Dette meiner eg er ei viktig kjensgjerning som moderne sosiologar og psykologar burde ta noko større omsyn til enn dei ofte har gjort.

Desse vitskapane har større makt over samfunnet enn utøvarane kanskje veit, og kanskje også større enn dei likar å måtte vite. Deira formlar grip ikkje berre inn og avgjer den einskilde lagnad, men ved kunnskapen om kvart nytt system, kvar ny skala, forandrast samfunnet.

Menneske blir stilt overfor nye, ukjende og derfor angstskapande definisjonar av seg sjølve. Når den hjelpelause protesten frå mengda lyder: «Mor, de teller oss!» er det eit rop frå djup desse vitskaper har vore med på å utforske, men kanskje ikkje altid lenger forstår.

Kva slags skalaer er det vi moderne menneske har størst angst for? Er det intelligens-skalaer, karaktersystem, økonomiske rangordninger, skalaer som inndeler oss etter «edel tanke og gjerning» eller kva?

I det siste har eg her til lands sett fleire artiklar i sosiologiske tidsskrift der ein viss «sosial rang-ordning» har vore omtala. Denne «rangordninga» skal visstnok vere utarbeidd av ekspertar og gje uttrykk for dei gjennomsnittlege syn på rang og posisjon i høve til visse kjenneteikn. Men likevel kunne eg forstå reaksjonen om nokon ropa «mor, mor, han teller meg!» ved synet av skalaen.

Ei rangordning treng nemleg ikkje andre kjenneteikn enn at mange nok trur på henne for å verte brukbar. Når ein finn fram til den gjennomsnittleg godtekne rangordning i Norge, så kan ein derved seiast å ha innført henne.

Eg vil ikkje skumle om at ei slik rangordning kan føre til blodig aggresjon her i landet, men ein viss opposisjon ville kanskje melde seg hjå dei uventa lågt plasserte. Dei vågar kanskje berre ikkje å nemne det i redsle for å verte talde inn i eit anna system som aggressive eller kverulantar.

Rangordninga kan vise seg å vere nyttig i vidare sosiologisk forskning, i fredens teneste eller til salgs og reklameføremål. Kva skal så den aggressive seie?

Eg vonar at den dyktige sosiologen Johan Galtung tilgjev meg at eg tar desse døme frå felt der han har gjort ein pionerinnsats.

Nei, her i landet kan ikkje sosiologiske eller andre skalaer lenger tenkjast å føre til sterk aggressivitet. Men eg kan vel tenkje meg at eit uvitande menneske som ikkje kjende den moderne sivilisasjon og levde i ein atmosfære av primitiv religion eller magi, ville han bli redd nok til å kunne drepe, om han fann seg plassert i ei ramse av eitt eller anna slag.

Vitskapen og vitskapens utøvarar står på mange måtar over massene som geitekillingen over dei andre dyra. Og ettersom evna til å forstå og nytte abstraksjonar er så ulikt fordelt mellom menneske og abstraksjonar vinn stendig større terreng, kan dei medverke til at massene vert umyndige og passive overfor eliten. Kanskje kan det også vere fåre for opprør ved valdshandlingar. Det er ofte einaste utvegen massene kan ha om dei ynskjer mak.

Likevel er det vel sannsynleg at underkasting blir det naturlege.

Teljemeistrane får stendig sikrare posisjon, og menneske føler meir og meir at båten går under om dei ikkje er lydige.

Barnet som høyrer fabelen og lever mest intens med i spenninga, føler det i alle fall som ein lukkeleg utgang at han som veit mest også får bestemme. Kva dei vaksne gjer er ei anna sak. Det mest negative ved innføringa av ei mengd kjenneteikn og symbol som skal fortelje mennesket sjølv og omverda kven det i grunnen er, ligg kanskje i at desse spørsmåla får for stor plass i medvitet til folk. Massen går i eit jag med geitekillingar i spissen ned mot ei elv og ombord i ein båt.

Kanskje blir alle så opptekne med kjenneteiknet på seg sjølve at dei ikkje får tid til å sjå utover seg sjølve, til å leve i samspel med sine næraste og få realisert andre evner i seg enn dei som i første omgang tener til å fastslå kven ein i grunnen er, og kva rang ein har mellom andre?

I så fall kan det finnast kvile og vinnast innsikt om desse prosessane ved å lese slike fabler som denne, tilsynelatande så enkle, og i røynda full av visdom samla av slektlekk på slektlekk i vandring frå steinalder fram mot teljekunstens epoke.